J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

106

---

valvatsiya qilishdi. V aluta sohasidagi inqiroz holati ja h o n valuta 
tizim id a islohotlarni am alga o sh irish n i taqozo etdi.
1926—1936-yillardagi ja h o n valuta in q iro zin in g asosiy xususi- 
yatlari quyidagilardan iborat edi:
— davriylik xususiyati: valuta inqirozi ja h o n iqtisodiy va pul- 
kredit inqirozi bilan q o ‘shilib ketdi;
— tuzilm aviy xususiyati: ja h o n valuta tizim i tam o yillari — ol- 
tin deviz andozasi halokatga uchradi;
— davom iyligi: 1929-yildan 1936-yilgacha.
— ta ’sir darajasi: qator valutalar kursi 50—84% gacha pasaydi.
— rivojlanish holati: inqiroz turli paytda turli ta ’sir orqali bar- 
cha m am lak atla r iqtisodiyotini izdan chiqardi.
G enuya valuta tizim i doirasidagi ja h o n valuta inq iro zining
bosqichlari:
B irinchi bosqich (1929—1930-yillar), agrar va m ustam laka 
m a m lak a tla r v alu talarin in g qadrsizlanishi orqali nam oyon b o ‘ldi 
h am d a ja h o n bozorida xomayoshga b o ‘lgan talab keskin qisqardi.
Ik k in ch i bosqichda (1931-yilning o ‘rtalarid a) ja h o n valuta 
tiz im in in g kuchsiz b o ‘g ‘ini xorijiy kapitaln in g qaytishi, rasm iy ol- 
tin zax irasin in g kam ayishi va b an k larn in g b an k ro tlik k a uchrashi 
tufayli G erm an iy a va Avstriyada yuzaga keldi. G erm an iy a valuta 
cheklovlarini joriy etgan holda tashqi qarz b o ‘yicha to ‘lovlarni va 
m ark an i oltinga alm ashin uv in i bekor qildi. A m alda m am lak atd a 
oltin andozasi bekor qilinib, m arkaning rasm iy kursi «muzlatildi».
U ch in ch i bosqich jah o n iqtisodiy in q iro zin in g kuchayishi 
tufayli 1931-yilda B uyuk B ritaniyada oltin and ozasin in g bekor 
etilish i orqali yuzaga chiqdi. Bu h o latnin g bevosita sababi to ‘lov 
b alansi h o la tin in g yom onlashuvi va tovarlar e k sp o rtin in g h a m ­
da «ko‘rin m as» operatsiyalardan tu sh u m n in g keskin qisqarishi 
tufayli m am lak a t rasm iy oltin zax irasining kam ayishi b o ld i.
1931-yilning 21-sentabriga kelib funt sterlingning oltin quyilm a- 
larga alm ashin uv i bekor qilindi, uning kursi esa 30,5%ga pasaydi. 
Bir vaq tning o £zida B ritaniya h a m d o ‘stlik davlatlari (K an ad ad an
tash q ari) h am d a B uyuk B ritaniya bilan yaqin savdo aloqalariga
J07

---

ega bo'lgan m am lakatlar valutalari devaivatsiya qilindi. G erm an i- 
yadan farqli ravishda Buyuk B ritaniyada funt sterlingning qadrini 
ham da L o nd on nin g jah o n moliyaviy m arkazi sifatidagi m avqeini 
ushlab turish m aqsadida valuta cheklovlari joriy etilm adi. D shbu 
davrda Buyuk Britaniya devalvatsiyadan muvaffaqiyat qozondi, 
ya’ni Angliya eksportyorlari devalvatsion mukofot hisobiga valuta 
dem pingini am alda keng qo‘lladilar va natijada Buyuk Britaniya 
to ‘lov balansining passiv saldosi qisqardi.
Valuta inqirozining to ‘rtin chi bosqichida oltin andozasi iqti- 
sodiy inq iro zn ing shiddatli avj olishi natijasida A Q SH da bekor 
qilindi. U shbu ho latning bevosita sababi narx larn in g notekis va 
shiddatli pasayishi b o ‘ldi h am da om m aviy ban k ro tlik n i keltirib 
chiqardi. B an k larnin g yirik qism i (m am lakat banklari um um iy 
so ninin g 40%) bankrotlikka uchrashi tufayli A QSH da pul-kredit 
tizim i izdan chiqdi va dollar b an k n o talarin i oltinga alm ashtirish 
bekor etildi. AQSH m illiy korporatsiyalari raqobatbardoshligini 
oshirish m aqsadida valuta u ru sh larin i joriy etish uchun oltin sotib 
olish yo‘li bilan dollar kursini pasaytirish siyosatini o‘tkazdilar. 
1934-yil yanvariga kelib dollar oltinga nisbatan 40%ga qadrsiz- 
landi va 41%ga devaivatsiya qilindi, oltin n in g rasm iy narxi esa 
1 troya unsiyasiga 20,67 d o llardan 35 dollarga ko‘tarildi. AQSH 
o ‘z m illiy valutasining xalqaro o ‘rn in i m ustahkam lash m aqsa­
dida xorijiy m arkaziy b an k lar uchun oltinni dollarga m azk u r 
narxda alm ashtirish m ajburiyatini oldi. M azkur davrda am alga 
oshirilgan dollarn ing devalvatsiyasi AQSH eksportini birm u nch a 
rag‘batlantirdi, lekin iqtisodiy tu rg ‘un lik sharoitlarida m am lakat- 
d a m ah sulotlar narxi birq ad ar oshib ketdi.
B eshinchi bosqichda, 1936-yil oxirlariga kelib valuta in q iro ­
zin ing m arkazi boshqa m am lakatlarga qaraganda oltin andoza- 
sini ko‘proq qo‘llab-quvvatlagan Fransiyada yuzaga keldi. Jahon 
iqtisodiy inqirozi Fransiyani boshqa m am lakatlarga nisbatan 
kechroq o ‘z dom iga to rtd i h am d a bu m am lakatda funt sterling 
va d o llarlarni oltinga alm ashtirish jarayoni tezlik bilan am alga 
oshirildi. O shib borayotgan oltin zaxirasiga tayangan holda F ran-
108

---

siya oltin andozasini saqlab qolish m aqsadida oltin blokiga ye- 
ta k ch ilik qildi. F ransiyaning oltin andozasiga tarafdorligi uning 
tarix iy rivojlanish xususiyatlari bilan izohlanadi.
Iqtisodiy inqiroz to ‘lov balansi passivligini, davlat budjeti 
ta q ch illig in i ham da m am lak atd an o ltin n in g chiqib ketish holat- 
la rin i yuzaga keltirdi. O ltin ando zasin in g su n ’iy ushlab tu rilish i 
firm a la rn in g raqobatbardoshligi pasayishiga sabab b o ‘ldi. F ran - 
siya eksporti hajm i keskin qisqarib ketdi va natijada h ukum at 
to m o n id a n b a n k n o talarn i oltin quyilm alarga alm ashtirish bekor 
etildi, fran k esa 25%ga devalvatsiya qilindi.
In q iro z natijasida G enuya valuta tizim i barqarorligini yo‘qotdi. 
Ichki aylan m ad a b an k n o ta larn i oltinga alm ashinuvi bekor qili- 
nishiga q aram asd an, A QSH , Fransiya, B uyuk B ritaniya m arkaziy 
b a n k la rin in g kelishuviga ko‘ra o ltin n in g valutaga tashqi a lm a ­
shinuvi saqlab qolindi.
O ltin valuta andozasining inqirozi valutaviy chalk ash lik lar 
d avrida, xususan, d ollarn in g devalvatsiyasi h am d a L ondon xalqa- 
ro iqtisodiy konferensiyasi doirasidagi m u zokaralarda m uvaffaqi- 
y atsizlik larn in g kuchayishi tufayli so d ir bo'ldi.
Jah o n valuta tizim i valuta bloklariga ajraldi. Valuta bloki — 
x alqaro iqtisodiy m un osabatlar sohasida yagona siyosat olib 
boruvchi yetakchi m am lakat boshchiligidagi moliyaviy, iqtisodiy 
m u n o sab atlard a o ‘zaro aloqador m a m lak atla r guruhidir.
V aluta bloklari uchun quyidagi xususiyatlar xosdir:
— bog‘liq bo ‘lgan valutalar kursi g u ru h g a boshchilik qiluvchi 
m a m lak a tla r valutasiga biriktirildi;
— blokka kiruvchi m am lak atn in g xalqaro hisob-kitoblari ye­
ta k ch i m am lak at valutasida am alga oshirildi;
— blokka kiruvchi m a m lak atlarn in g valuta zaxiralari yetakchi 
m a m lak a td a saqlandi.
Asosiy valuta bloklari — funt sterling bloki — 1931 -yilda h a m ­
d a d o llar bloki esa 1933-yilda Buyuk B ritaniya va AQSH oltin 
s ta n d a rtid a n voz kechganidan keyin yuzaga keldi. Sterling bloki 
tark ib ig a K an ada va N y u f-u n d len d d an ta sh q ari B ritaniya ittifo-
109

---

qiga kiruvchi m am lakatlar kirishdi. Shuningdek, m azkur blokka 
Syangan hududi ham da Britaniya bilan iqtisodiy jih atd an alo- 
qador yaqin b o ‘lgan m am lakatlar — Misr, lroq va Portugaliya 
ham kirishdi. K eyinchalik unga D aniya, Norvegiya, Shvetsiya, 
F inlandiya, G retsiya va Eron ham qo'shilishdi. D ollar blokiga 
esa, AQSH, K anada ham da M arkaziy va Janubiy A m erikaning 
ko‘pgina am erika kapitali keng tarqalgan davlatiari kirishdi.
1933-yilda L ondon x alqaro iqtisodiy konferensiyasida o ltin 
s ta n d a rtin i saqlashga h arak a t qilayotgan m a m lak a tla r (F ra n - 
siya, Belgiya, G o lland iya, Shveysariya, ltaliya, C hexoslovakiya, 
Polsha) o ltin blokini ta sh k il qilishdi. U shbu blok ish tiro k ch ilari 
o \z larin in g valu talarin i o ‘zgarm as oJtin tark ib in i s u n ’iy u sh lab
tu rish d i va oltin sta n d a rtid a n voz kechgan h am d a v alu talarin i 
devalvatsiya qilgan m a m lak a tla rn in g valuta d em p in g id an zarar- 
ga uch rashd i. O ltin bloki asta-sek in lik bilan 1935-yilda p arch a - 
landi va F ransiya 1936-yilda oltin sta n d a rtid a n voz kech ishi 
bilan o ‘z faoliyatini b u tu n lay to ‘xtatdi. V aluta u ru s h la rin in g
v ositalarid an biri bo ‘lib b arq aro rlash tirish fo n d lari x izm at qil- 
di, m a zk u r fo n d lard an ek sp o rtn i rag ‘b atlan tirish m aq sad larid a 
m illiy valuta ku rsin i p asay tirish d a foydalanilgan. B unday fond- 
lar Buyuk B ritaniyada 1932-yilda, A Q SH da 1934-yilda, Belgi- 
yada 1935-yilda, K a n a d a d a 1935-yilda, G o llan d iy ad a 1936-yil- 
da ta sh k il etilgan.
Ik k in ch i ja h o n urushi xalqaro valuta va iqtisodiy m unosa- 
b atlarning to'liq izdan chiqishiga sabab b o ‘ldi. X alqaro savdo va 
xalqaro moliya m unosabatlarining asosi butkul o ‘zgarib ketdi. 
M azkur o ‘zgarishlar natijasida m am lakatlar to m onidan yangi j a ­
hon valuta tizim ini tashkil etishga tashabbus qilindi.
Bretton-V uds valuta tizim i (B retton W oods system) — ikkinchi 
ja h o n u ru sh id an keyin shakllangan va m illiy valuta tizim larin i 
yetakchi m am lakatlar valuta tizim iga m oslashtirishga asoslan- 
gan jah o n valuta tizim idir. M azkur ja h o n valuta tizim i 1944-yil 
22-iyulda Bretton-V udsdagi (N yu-X em pshir shtati) xalqaro kon- 
ferensiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida
HO

---

X a l q a r o v a l u t a f o n di va X a l q a r o t i k l a n i s h va t a r a q q i y o t b a n k i
k a bi t a s h k i l o t l a r n i t a s h k i l e t i s h q a r o r i q a b u l q i li n di .
B r e t t o n - V u d s t i z i m i s a v d o h i s o b - k i t o b l a r i va p u l m u n o s a b a t l a -
r i n i t a s h k i l e t i s h n i n g x a l q a r o t i z i m i d i r . B u o l t i n d ev i z a n d o z a s i -
d a n e r k i n s av do o r q a li v a l u t a l a r n i n g t a l a b va t a kl if i m u v o z a n a t i n i
o ‘r n a t u v c h i Y a m a y k a t i z i m i g a o ‘t is h b o s q i c h i b o ' ld i. B r e t t o n -
V u d s t i z i m i d a o l t in b i l a n b i r q a t o r d a A Q S H d o l l a r i g a j a h o n pul i
f u n k s i y a s i beril di .
B r e t t o n - V u d s t i z i m i n i t a s h k i l e t i s h d a n m a q s a d :
— x a l q a r o savdo h a j m i n i q a v t a t i k l a s h va o s h i r i s h ;
— t a s h q i savdo b a l a n s i d a g i v a q t i n c h a l i k q i y i n c h i l i k l a r g a b a r -
h a m b e r i s h u c h u n d a v l a t l a r g a m o l i y a vi y r e s u r s l a r aj rat ish;
— b a r q a r o r a l m a s h u v k u r s l a r i g a ega b o ‘l gan , x a l q a r o v a l u t a
t i z i m i n i t a s h k i l et i sh;
— q a t t i q val u t a n a z o r a t i b e k o r q i l i n i s h i va b a r c h a v a l u t a l a r ­
n i n g k o n v e r t i r l a n i s h i g a er i s hi s h.
B r e t t o n - V u d s t i z i m i n i n g oqi bat i: m a m l a k a t l a r i q t i s o d i y o t i n i n g
d o l l a r l a s h u v i , u s h b u h o l a t pul m a s s a s i n i m i l l i y n a z o r a t o s t i d a n
c h i q i b k e t i sh i g a ol i b keldi.
B r e t t o n - V u d s t i z i m i q u y i d a g i a s os i y t a m o y i l l a r g a k o ‘ra a m a l
qildi:
— x a l q a r o h i s o b - k i t o b l a r d a o lt in o ‘z i n i n g oxi rgi p ul f u n k s i y a -
s i ni s a q l a b qoldi;
— d o l l a r yoki o l t i n d a g i q a t ' i y b e l g i l a n g a n v al u t a p a r i t e t l a r i
o ‘r na ti l di ;
~ a s os iy v a l u t a n i n g k u rs i ( A Q S H d o l l ar i ) o l t i n g a n i s b a t a n
q a t ’iy bel gi l an di ;
— a s os iy v a l u t a g a n i s b a t a n i s h t i r o k c h i m a m l a k a t l a r va l u t al ar i
u c h u n q a t ’iy b e l g i l a n g a n a l m a s h i n u v k u r s l a r i o ‘r na ti l di ;
— m a r k a z i y b a n k l a r m i l l i y v a l u t a l a r n i n g a s os iy v a l u t a g a n i s ­
b a t a n b a r q a r o r k u r s i n i ( ±1%) v a l u t a i n t e r v e n s i y a l a r i y o r d a m i d a
s a q l a b t u ri s h d i ;
— v a l u t a
k u r s i a r i n i
r e v al vat s i ya 
yoki
de v al va t s iy a 
or q al i
o ‘z g a r t i r i s h m u m k i n edi ;

---

— 
tizim n in g tashkiliy bo ‘g‘inlari sifatida X alqaro valuta fondi 
va X alqaro tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi.
AQSH dollari uchun 1 troya unsiya 35 dollar nisbatda ol- 
tin standarti o ‘rnatildi. N atijada AQSH zaiflashgan raqobatchisi 
Buyuk B ritaniyani ortda qoldirgan holda valuta u stu nligini oldi. 
A m alda xalqaro valuta tizim in in g dollar ustunligiga asoslangan 
dollar standarti yuzaga keldi.
XX asrning o‘rtalarida jam i dunyo oltin zaxirasining 70% 
A QSH ga tegishli bo‘ldi. D ollar — oltinga alm ashinuvchi valuta 
zaxira aktivlari, valuta intervensiyalari va xalqaro hiso b-k itob - 
larda ustunlik qiladigan vosita liam da valuta p aritetlarida asos 
bo'ldi. Bir vaqtning o ‘zida A Q S H ning m illiy valutasi ja h o n puli 
sifatida faoliyat ko‘rsatdi.
AQSH do llarining barqarorligi so‘zsiz ravishda A Q S H ning iqti- 
sodiy yetakchiligi ham da u ning oltin zaxiralariga m onopol tarzda 
egaligi orqali ta ’m in land i. V alutalarning bozor kursi p aritetd an
1% chegarada tebranishi m um kin edi. Bretton-V uds valuta tizim i 
barqaror, keskin teb ranishlarga uchram aydigan valuta kurslarini 
o ‘rn atish asosida yuzaga keldi.
X alqaro valuta fondiga a ’zo m am lakatlar o ‘zlarin in g valuta 
kurslarin i dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o ‘z nav- 
batida d ollar oltinga b og‘langan edi. S huning uchun oltin nin g
dollardagi bahosi barcha narx hisob-kitoblari uch u n asos bo‘ldi. 
B archa ja h o n narxlari dollarda belgilana boshladi. X alqaro to ‘lov 
vositalari asosiy zaxira valutasi sifatida AQSH dollari va oltindan 
tashkil topgan bo'lishi kerak edi. M arkaziy b an k lar o £zlaridagi 
d o llarn i AQSH g 'aznachiligidan q at’iy belgilangan kurs bo 'yich a 
oltinga alm ashtirish lari m um kin edi.
O datda, B retton-V uds tizim i 1944-yildan 1971-yilgacha davr 
m obaynida mavjud b o ‘lgan bo‘lsa ham , haqiqatda m azk u r tizim
1959 va 1 96 8-y illaro ‘rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatgan 
xolos. 1946-yildan 1959-yil yanvargacha valuta kurslari barqa- 
rorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan. 1959-yildagina 
G ‘arbiy Yevropa m a m lakatlarin in g valutalari erkin konvertatsi-
112

---

yalanishi bilan B retton-V uds tizim i to ‘liq m iqyosda faoliyatini 
boshlagan.
B retton-V uds valuta tizim in in g inqirozga u ch rash sabablari:
— A Q SH iqtisodiyotining barqarorligi va u bilan bog‘liq zid- 
diy atlarn in g rivojlanishi. 1967-yilda iqtisodiy o ‘sish n in g pasayishi 
bilan so d ir b o £lgan valuta inqirozining b o sh lan ish i;
— In flyatsiyaning kuchayishi ja h o n n arx la ri va kom pani- 
yalarnin g raqobatbardoshligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatdi ham da 
«issiq» p u llarn in g spekulyativ ko‘ch ish in i rag ‘batlantird i. Turli 
m a m lak a tla rd a inflyatsiyaning turli s u r’atlari valuta kurslari di- 
nam ikasiga ta ’sir ko‘rsatdi, p u llarn in g xarid qobiliyatini pasayishi 
esa k u rsla rn in g keskin o‘zgarishiga sharoit yaratdi;
— 1970-yillarda 
spekulyativ 
o peratsiyalar 
m a m lak atlar 
o ‘rtasidagi «issiq» p u llar harakatini tezlashtirgan holda valuta 
in q iro zin i y a n ad a kuchayishiga sabab b o ‘ldi. «Issiq» p u llarn in g
sh iddatli oq im i ko‘rinishidagi dollar ortiqchaligi b ir m am lak atd an
boshqasiga kirib kelishi valuta bozorlarida keskin o ‘zgarishlarni 
keltirib chiqardi. S huningdek, m a zk u r davrda m illiy to ‘lov ba- 
lan slarida beqaro rlik holati kuchaydi. B itta m am lak atd ag i su- 
ru n k ali ta q ch illik (ayniqsa A QSH, B uyuk B ritaniya) va boshqa- 
laridagi (G erm an iy a, Yaponiya) ijobiy qoldiqning yuzaga kelishi 
valuta k u rslarin in g keskin tebran ish in i ku ch aytird i;
— B retton-V uds tizim i tam o y illarin in g ja h o n m aydonida 
k u ch lar nisbati o'zgarishiga nom uvofiqligi. M illiy valutalarni 
q o ‘llashga asoslangan valuta tizim i ja h o n xo‘jalig i b ay n alm in al- 
lashuvi bilan q aram a-q arsh ilik holatiga keldi. U shbu q aram a- 
q arsh ilik A Q SH va Buyuk B ritaniya iqtisodiy h o latin in g zai- 
flashishiga m uvofiq kuchayib bordi. C h u n k i u lar zaxira valutasi 
m avqeidan foydalangan holda to ‘lov b alan slarin in g ta q ch illig in i 
m illiy valuta em issiyasi evaziga pasaytirdi. Bu h o lat, ayniqsa rivo- 
jlan ayotgan m a m lak a tla rn in g m anfaatlariga zid b o ‘ldi;
— T M K la rn in g valuta sohasidagi roli: T M K tu rli v alutalarda- 
gi yirik m iqdordagi qisqa m uddatli aktivlarga ega b o ‘ladi, m a zk u r 
aktivlar u la r faoliyat ko'rsatayotgan m a m lak a tla r m arkaziy ban-
113

---

kining valuta zaxiralaridan ham ortiq b o ‘lishi m um kin. U shbu 
m ablag'lar m illiy n azo ratd an chiqishi va oqibatda foyda ko‘rish 
m aqsadida valutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi m um kin.
Bir tom ondan xalqaro savdo uchun kengayib borayotgan ehti- 
yojlar virik m iqdordagi pul m assasini talab etdi, boshqa tom ondan 
esa, ushbu pul massasi oltin valuta zaxirasi bilan ta ’m in langan 
boMishi kerak edi. Ushbu ziddiyatning mohiyati Triffen dilem m asi 
(Triffin D ilem m a) yoki paradoksi sifatida ifodalangan. 1960-yillar 
boshlarida Robert Triffin Bretton-Vuds tizim in ing m uhim zid- 
diyatini bayon etgandi. U ning mohiyati quyidagicha edi: asosiv 
valutaning emissiyasi em itent m am lakatning oltin zaxirasiga m u- 
vofiq boMishi kerak. O ltin zaxirasi bilan ta ’m inlanm agan h ad - 
dan tashqari emissiya asosiy valutani oltinga alm ashinuviga zarar 
yelkazishi ham da unga boMgan ishonchni pasayishiga olib keli- 
shi m um kin. Lekin, asosiy valuta xalqaro shartno m alarn in g o‘sib 
borayotgan m iqdoriga xizm at ko‘rsatish uchun xalqaro pul m as­
sasi ko‘payishini ta ’m inlashga yetarli m iqdorda chiqarilishi lozim. 
Shuning uchun lining emissiyasi em itent m am lakatning cheklan- 
gan oltin zaxirasi o'lcham iga qaram asdan sodir boMishi kerak.
Shunday ekan, lobora jadallashib borgan q aram a-q arshilik 
mavjud valuta tizim i asosini isloh etish zaruriyatini yuzaga keltir- 
di. 1944-yilda o ‘rnatilgan tuzilm aviy tam oyillar 60-yillar oxiriga 
kelib ja h o n iqtisodiyotida k uchlar nisbati o ‘zgarishiga, jah on sav- 
dosi ham da ishlab chiqarish sharoitlariga javob berm ay qo £ydi.
Inqirozning fundam ental sabablari nim alard a nam oyon bo‘ldi? 
M azkur tizim A Q S H ning oltin zaxirasi xorijiy dollarlarni oltinga 
alm ashin u v in i ta ’m inlagan holdagina faoliyat ko‘rsatishi m u m ­
kin edi. A Q S H ning oltin zaxirasi m am lakatdan yirik m iqdorda 
chiqib keta boshladi, hukum at tom onidan oltin chiqib ketishini 
to ‘xtatishga qaratilgan turli choralar qoMlanilishiga q aram as­
dan, m azkur jarayon tashqi o m illar ta ’sirida yanada tezlashardi. 
D ollarlarni oltinga alm ashtirish im koniyati butunlay cheklan- 
gan edi, uni faqat rasm iy darajada va faqat bitta joyda AQSH 
G ‘azn achiligida am alga oshirish m u m kin edi. X ususan, 1949-yil-
114

---

dan 1970-yilgacha b o ‘lgan davr oraligMda AQSH oltin zaxirasi 
hajm i ikki barob ardan ortiq darajada kam ayib ketdi. M azk u r 
jarayon AQSH va Fransiya hukum ati o 'rta sid a do llarn i oltinga 
alm ash tirish xususidagi m uzokaralardan kcyin yanada avj oldi. 
Q o lla n ilg a n barcha him oya tadbirlariga qaram asdan AQSH h u ­
kum ati d ollarn in g oltin bilan ta ’m inlan ish i bo'yicha qabul q ilin - 
gan xalqaro m ajburiyatini bir tom onlam a bekor qildi.
70-yillarning b o sh larid a oltin zax iralarini Ycvropa foydasi- 
ga qayta taqsim lash batam om sodir boMdi, xalqaro ay lan m ad a 
esa ko‘p m iqdorda naqd va n aq d si/ ko'rinishdagi AQSH dollari 
m uom alasi saqlanib qoldi.
B retton-V uds valuta tizim i inqirozining yuzaga kelish shakl- 
lari:
— xalqaro likvidlilik m u am m o larin in g kuchayishi;
— «valutaviy spekulyatsiya opcratsiyalarining kuchayishi», be- 
qaror valutalarni u larn in g dcvalvatsiyasi kutilganda yoppasiga so- 
tish h am da revalvatsiyaga nom zod bo‘lgan valutalarni sotib olish;
— «oltin bilan bog‘liq spekulyatsion op eratsiy alarin in g k u ch a­
yishi», b eqaror valutalardan oltinga qochish h am d a u n in g n a rx in i 
o ‘z -o ‘zidan oshishi;
— rasm iy oltin valuta zaxiralarinin g keskin tebranishi;
— fond birjalaridagi va valuta kurslaridagi keskin o ‘zgarishlar, 
ku tilganda qim m atli qog‘ozlar k ursining pasayishi;
— m illiy va davlatlararo darajada valutani tartibga so lishn in g 
faollashuvi;
— valutalarn in g yoppasiga revalvatsiya va devalvatsiya q ilin i- 
shi;
— m arkaziy b an k larn in g faol valuta intervensiyasi, ju m la d a n , 
bir n ech ta m am lak a tlar o ‘rtasida kelishilgan hoi da am alga oshi- 
rilishi.
In qiro z rivojlanishining m u him sanalari:
1. 
1968-yi 1 17-mart. O ltin n in g ikk ilam chi bozori o ‘rnatildi. 
Xususiy bozorlarda o ltin n in g narxi talab va taklifga m uvofiq 
ta rz d a erkin belgilandi. M am lakatlar m arkaziy b an k lari uchun
115

---

rasmiy b itim lar bo ‘yicha d ollarn in g oltinga rasm iy kurs b o ‘yicha 
1 troya unsiyasi 35 dollardan alm ashinuvi saqlandi.
2. 1971 yil 15 avgust. AQSH prezidenti R .N ik so n m arkaziy 
banklar uchun rasm iy kurs b o ‘yicha dollarni oltinga konvertatsi 
yasi vaqtinchalik taqiqlanganligini e ’lon qildi.
3. 1971 yil 17 dekabr. D o llarn in g oltinga nisb atan devalvatsi 
yasi 7,89% tashkil etdi. O ltin nin g rasmiy bahosi 1 troya unsiyaga 
35 dollardan 38 dollarga, do llarnin g oltinga m azku r kurs bo lyicha 
qayta alm ashinuvisiz oshdi.
4. 1973-yil 13-fevral. 1 troya unsiyaga 42,2 dollargacha dollar 
devalvatsiyalandi.
5. 1976 yil 8 yanvar. Y am aykaning K ingston sh ahrida X V F 
a ’zolarining yig‘ilishida yangi ja h o n valuta tizim in i tashkil etish 
to ‘g‘risidagi yangi bitim i qabul qilindi.
Bretton Vuds tizim i am al qilgan davrda jahon iqtisodiyoti juda 
tez su r’atlarda rivojlandi. Ushbu davr «iqtisodiy m o‘jiza» yillari 
boldi: inflyatsiya past darajada saqlandi, ishsizlik darajasi qisqar- 
di, aholi turm ush darajasi yaxshilandi. Lekin, bir vaqtning o ‘zida 
m azkur tizim ning asosi barbod bo‘ldi. AQSH sanoatida m ehnat 
unumdorligi Yevropa va Yaponiyaga qaraganda past b o ld i. Bu 
esa, AQSHga Yevropa va Yaponiya tovarlari eksporti o ‘sishiga 
olib keldi. Natijada, Yevropada «Yevrodollar»ning yirik miqdori 
to ‘plandi. G ‘arbiy Yevropa banklari esa, ularni am erika g'aznachilik 
qog‘ozlariga sarflashdi. Bu holat, A Q SH ning tashqi qarzi o‘sishiga 
olib keldi. «Yevrodollar»ning bir qismi 60 yillarning oxirida taqdim
etildi, A Q SH ning oltin zaxirasi esa kamayib ketdi va natijada dol 
larni oltinga nisbatan erkin alm ashinuvi bekor bo‘ldi.
Yamayka valuta tizim i — zam onaviy ja h o n valuta tizim i b o ‘lib, 
alohida m a m lak atlarn in g valuta tizim lariga em as, balki huquqiy 
m u stah k am lan gan davlatlararo tam oyillarga asoslangan. Yamay 
ka valuta tiz im in in g o ‘ziga xos xususiyati erkin suzib yuruvchi 
valuta kurslarin in g joriy etilishi bo‘ldi.
B retton-V uds 
tizim in in g
inqirozi 
valuta 
islohotlarining 
ko‘pgina lo yihalarini keltirib chiqardi: ju m la d an , jam oaviy zaxira
116

---

b irlik la rin i tash k il etish, tovar va oltin bilan t a ’m in lan g an ja h o n
v alu tala rin i ch iq arish va oltin stan dartig a qaytish loyihalari.
M o n etarizm tarafdo rlari davlat aralashuviga qarshi bozor to 
m o n id a n tartibg a solishni yoqlashdi, to lo v balansini avtom atik 
ta rz d a o ‘z o ‘zidan tartibg a solinish g'oyasiga asoslangan holda su 
zuvchi valuta k urslari rejim i joriy etishni ta k lif qilishdi (M . Frid 
m an , F. M axlup va bosh.)- N eokeynsianchilar J.M . K eynsning 
xalqaro valuta tash k il etish to ‘g‘risidagi oldingi g‘oyasiga qaytishdi 
(R . T riffin, U. M artin , A. Dey. F. Peru, J. D enize). AQSH oltin n i 
to ‘liq dem onetizatsiya qilish va d o llarn in g m avqeini q o ‘llab- 
quvvatlash m aqsadida xalqaro likvid vositani tashkil etish yo‘lini 
tutdi. G ‘arbiy Yevropa, ayniqsa Fransiya d ollarn in g yctakchiligini 
cheklash va X V F k red itlarin i kengaytirish sari harakat qildi.
V aluta inq iro zid an chiqishga bag‘ishlab ja h o n m iqyosida bir 
q ato r konferentsiyalar o ‘tkazildi. 1972—1974 yillarda X V F ja h o n
valuta tiz im in i isloh qilish loyihasini tayyorladi.
M azk u r loyiha 1976 yilda XVFga a ’zo m a m lak atlarn in g keli 
shuviga ko‘ra K ingstonda o ‘tkazilgan konferensiyada rasm iy ji 
h atd an kuchga kirdi. Yamayka valuta tizim i asosiga oltin stan - 
d a rtid a n to ‘liq voz kechish tam oyili qo‘yildi.
M azk u r tizim ga muvofiq valuta m un osabatlari quyidagi ta- 
m oyillarga asoslangan holda am alga o sh irilish i lozim: 
oltin andozasi tizim i rasm an bekor qilindi;
— oltin dem onetizatsiyasi belgilandi, u n in g ja h o n p u li funksi 
yasi bekor qilindi;
— valutani oltinga b og lo v ch i oltin paritetlari taqiqlandi;
— m arkaziy ban klarg a bozor bahosi b o ‘yicha o ltin n i oddiy 
tovar sifatida sotish va sotib olishga ruxsat etildi;
S D R (Special D raw ing R ights) stan d arti joriy etildi, un 
d an ja h o n puli sifatida, shuningdek, valuta alm ashinuv k u rslarin i 
o ‘rn atish h am d a rasm iy aktivlarni baho lash da foydalanish ko‘zda 
tutildi;
alo h id a m arkaziy b an k larg a ichki pul siyosatini m ustaqil 
o ‘tk azish im koniyati kengaytirildi. M am lak atlarn in g m arkaziy
117

---

b a n l d a r i v a l u t a n i n g q a t ’iy b e l g i l a n g a n p a r i t e t i n i u s h l a b t u r i s h
u c h u n val ut a b o zor la r i faoli yati ga a r a l a s h i s h g a m a j b u r e ma s l ar .
B i ro q, u l a r v al ut a k u r s l ar i n i b a r q a r o r l a s h t i r i s h u c h u n v al ut a i n -
t e r v e n s i y a l a r i n i a m a l g a o s h i r a d i l a r ;
— z a x i r a val ural ari si fat i da A Q S H dol lari , G e r m a n i y a m a r -
kasi, f u n t s t erl i ng, shveysa r i ya f r a n k i , y a p o n i y a i enasi, f r an s u z
f r a nk i r a s m a n t a n o ii nd i ( y e vr o m u o m a l a g a k i r i ti l is hi ga qa d a r) ;
— e r k i n s u z u v c h i val ut a k u r s l a r i reji mi o ‘r na ti l di , s h u n i n g d e k ,
u l a r n i j a h o n val ut a b o z o r i d a t a l a b va t a k l i f a s o s i d a s h a k l l a n t i r i s h
bel gi l an di ;
— da v la t la r ga val ut a ku r si r e j i m i n i m u s t a q i l b e l g i l a s hg a r u x s a t
etildi.
Y a m a y k a b i t i m i n i n g b a r c h a i s h t i r o k c h i m a m l a k a t l a r i a s o ­
s i da v a l u t a l a r n i n g o l ti n t a r k i b i y o t g a n q a t ’iy b e l g i l a n g a n v al ut a 
k u r s l a r i d a n v a l u t a b o z o r l a r i d a g i t a l a b va t a k l i f t a ’s i r i d a m u a y -
v an c h e g a r a l a r d a e r k i n o ‘z g a r u v c h a n s u z u v c h i v a l u t a k u r s l a r i g a
o ‘tishdi.
S D R o ‘z i d a x a l q a r o s h a r t l i h i s o b pul b i r l i k l a r i n i i fodal aydi.
S D R n i n g emi s s i vas i X V F t o m o n i d a n a m a l g a o s h i r i l a d i . S D R
X V F toMov hi rl i klari si fat i da va m a x s u s h i s o b r a q a m l a r d a yozi sh 
y o l i b i l a n x a l q a r o n a q d s i z h i s o b - k i t o b l a r n i a m a l g a o s h i r i s h d a
qoMIaniladi. S D R f unk si yas i ga, toMov b a l a n s l a r i n i t a r t i b g a so- 
lish, r a s m i y val ut a z a x i r a l a r i n i t o l d i r i s h , m i l l i y v a l u t a l a r qiy- 
m a t i n i t a q q o s l a s h k a b i l a r k i ra d i . S D R h e c h q a n d a y val ut a yoki 
q a r z m aj b u r i y a t i h i s o b l a n m a y d i . U s h b u t o ' lo v vositasi 1969-yi l da 
a ’zo m a m l a k a t i a r n i n g m a v j u d z a x i r a a kt ivl ar i ga q o ‘s h i m c h a si ­
f ati da X V F t o m o n i d a n t a s h k i l et il gand i . T a s h k i l e t i s h d a n asosi y 
m a q s a d , B r e t t o n - V u d s v al ut a t i z i m i d o i r a s i d a T r i f f i n p a r a d o k s i n i
b a r t a r a f qi l ish edi.
S D R kursi b a r k u n i e ’l on q i l i n a d i va t o ‘r t t a y e t a k c h i val u- 
t a d a n t a s h k i l t o p g a n s a v a t n i n g d o l l a r q i ym a t i a s o s i d a a n i q l a n a d i .
U s h b u val ut al ar , A Q S H d o l l ar i , yevro, i en a va f u n t s t e r l i n g d a n
i borat . Yevro m u o m a l a g a k i r g u n i g a q a d a r k u rs b e s h t a v a l u t a d a n
t a s h k i l t o p g a n s ava t ga b o g ‘I a n g a n edi , u l a r A Q S H d ol lar i , n e m i s
118

---

m arkasi, fransuz fran k i, iena va funt sterlingdir. V alutalarning 
savatdagi og‘irligi h a r besh yilda ko‘rib chiqiladi.