J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

14 Лавруш ин И.О. Деньги, кредит, банки. — М осква, «Ф И Н А Н С Ы И
С ТА Т И С Т И К А » 2002, 2-изд.
82

---

lari m arkaziy b an k lari h am d a Yevropa M arkaziy b an k in i olgan, 
Yevropa M arkaziy ban k lari tizim i am al qila boshladi.
X alqaro m oliya tash k ilo tlari ichida Bazeldagi X alqaro hisob- 
kitoblar b an k i (ing. B ank for In tern a tio n a l Settlem ents (BIS)) 
m u h im o ‘rin egallaydi (X H K B , 1930-yil, Bazel). X alqaro hisob- 
kitoblar b an k i 1930-yilda 6 davlatning (Belgiya, Buyuk B ritaniya, 
G e rm an iy a, Italiya, Fransiya, Yaponiya) h u k u m atlararo kelishuvi 
h am d a ushbu davlatlarning o ‘z h u d u dida faoliyat ko‘rsatadigan 
Shveysariya b ilan konvensiyasi asosida tuzilgan. H ozirda X alqa­
ro hiso b -kito b lar b anki 34 m a m lak a tn in g m arkaziy b an k larid an
iborat. X alqaro h iso b -k ito b lar b an k i ularga kred itlar beradi va 
d ep o zitlarin i qabul qiladi h am d a u la rn in g ham korligiga yor- 
d am beradi. X alqaro hiso b-k itob lar b a n k in in g m uhim xususiyati 
b o ‘lib, xalqaro hisob-k ito blard a valuta klirin g i bo‘yicha h am da 
a ’zo m am lak atlarn in g boshqa h iso b -k ito b larid a bank-agent funk- 
siyasini bajarish hisoblanadi.
Shuningdek, X alqaro hiso b-k itob lar b an k i yetakchi valuta kurs- 
larin i ushlab tu rish m aqsadida m arkaziy b an k larn in g jam oaviy 
valuta intervensiyasini tashk il etadi, h u k u m a tlararo kreditlarda 
vasiy b o ‘ladi ham da yevro bozor ho latin i n azorat qilib turadi.
1982-yildan boshlab X H K B X V F k red itlarin i kutayotgan ay- 
rim m a m lak atlarn in g xalqaro valuta likvidliligi inqiroziga yo‘l 
q o ‘ym aslik uchun m arkaziy b an k larn in g kafolati evaziga oraliq 
k red itlar berm oqda. Bunday k red itlarn i Vengriya, M eksika, Bra- 
ziliya, A rgentina va Yugoslaviya m a m lak atlari olgan.
X H K B — yetakchi axborot-tadqiqot m arkazi h am bo‘lib h i­
soblanadi. U o ‘zining tadqiqotlari asosida davriy nashrlarn i chop 
etib boradi.
N izom b o ‘yicha X H K B iga 2 asosiy funksiya yuklatilgan:
1) m arkaziy b an k lar o ‘rtasid a h am k orlikk a ko‘m ak berish, xalqa­
ro m oliya operatsiyalari uch u n qulay sh art-sh aroitlar yaratish;
2) o ‘z a ’zolarining xalqaro h iso b -k ito b larin i o ‘tkazish b o ‘yicha 
agent yoki ishonchli shaxs sifatida h arak a t qilish. B ulardan kelib 
chiqqan holda X H K B quyidagi op eratsiyalarni bajaradi:
83

---

— oltin oldi-sotdisi va saqlanishi;
— m arkaziy b an k lar bilan depozit-ssuda operatsiyalari;
— alohida b itim lar b o ‘yicha hu kum at ulushlarni qabul qilish;
— valuta va qim m atbaho qog‘ozlar bilan (aksiyalardan tashqa- 
ri) operatsiyalar;
— m arkaziy b an klarning m uxbiri yoki agenti sifatida jah o n
(valuta, kredit, qim m atbaho qog‘ozlar, oltin) bozorlarida o pera­
tsiyalar;
— o ‘zaro xalqaro hisob-kitoblarga ko‘m ak berish m aqsadida 
m arkaziy bank lar bilan b itim lar tuzish.
X liK B resurslarining asosiy m anbai — m arkaziy b an k lar­
ning chet el valutasida yoki oltindagi qisqa m uddatli (3 oygacha) 
om onatlari. U lar bo‘yicha foizlar to ‘lash uchun bank ularn i bozor 
sharoitlarida boshqa m arkaziy banklarga, xalqaro tashkilotlarga 
joylashtiradi. X H K B in in g asosiy aktiv operatsiyasi b o ‘lib m a rk a­
ziy banklarga chet el valutasidagi kreditlar berishdir.
Yevropa T ik lan ish va Taraqqiyot banki (Y T T B ) 1990-yil- 
da L o ndonda tash k il qilin gan . Y T T B n in g asosiy m aqsadi — 
M arkaziy va Sharqiy Y evropaning sobiq so tsialistik tu z u m d a
b o ‘lgan m a m la k a tla rin i bozor iqtisodiyotiga o ‘tishiga yo rd am
berish d an iborat. Y T T B faqatgina aniq d oiradagi lo y ih alarn i 
kreditlaydi. Y T T B resurslari X TTB ga o ‘x sh ash lik b o ‘yicha 
sh ak llan ad i.
Y TTB ishlab ehiqarish ni (loyihalarni m oliyalashtirishni o ‘z 
ichiga olgan holda), in fratu zilm an i taraqqiy ettirish va qayta tik- 
lashga texnik yordam ko‘rsatishni (ekologik dastu rlarn i o ‘z ichi­
ga olgan holda), aksionerlik kapitaliga investitsiyalari, ayniqsa 
xususiylashtirilayotgan korxonalarni kreditlashga ixtisoslashgan. 
Shu bilan birgalikda Y T T B ning asosiy diqqati kichik biznesni 
qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Boshqa xalqaro moliya institut- 
lari singari Y TTB aniq m aqsadli investitsiyalarni rivojlantirish 
d astu rin i ishlab chiqishda m aslahat berish x izm atin i ko‘rsatadi. 
Y T T B ning bitta strategik vazifasi — davlat korxonalarini xususiy- 
lashtirishni q o ‘llab-quvvatlash, u larn i m odernizatsiyalash va
84

---

tuzilm aviy qayta qurish, shuningdek, ushbu m asalalar b o ‘yicha 
m aslah atlar berishd an iborat.
B ank o £z a ’zolariga, tuzilm aviy va ta rm o q iqtisodini davlat 
ta sa rru fid a n chiqarish, xususiylashtirishni isloh qilish, bu bilan 
m a m la k a tla rn i ja h o n iqtisodiy ham jam iyatiga uyg‘unlashuviga 
ko‘m aklashadi.
Y T T B n in g ta ’sischilari b o lib 40 m am lak at — A lbaniyadan 
tashqari h a m m a Yevropa m am lakatlari, A Q SH , K anada, M eksi- 
ka, M arokko, M isr, Isroil, Yaponiya, Yangi Z elandiya, Avstraliya, 
Janubiy K oreya, shuningdek, YelK va Yevropa Investitsiya Banki 
hisoblanadi. SSSR, Chexoslovakiya va Yugoslaviya parchalanga- 
n id an keyin paydo b o ‘lgan yangi davlatlar u n in g a ’zolari b o ‘lishdi. 
U n in g a ’zolari sifatida X V F a ’zosi b o ‘lgan h a r qanday m am lakat 
b o lis h i m u m k in . 2010-yil holatiga ko‘ra Y T T B aksionerlari bo‘lib 
60 d an ortiq m am lak at hisoblanadi.
Y T T B k re d itla rin in g m uddati o d a td a 5—10 y iln i, k red itn in g
m in im a l m iq do ri esa 5 m ln yevroni ta sh k il etadi. A gar loyiha 
m a m la k a t u ch u n m u h im aham iyatg a ega b o ‘lsa, b an k k am roq
m iq d o rd a h a m k red it berishi m um kin. K red itlash xohlagan erkin 
alm ash in u v ch i valu tad a am alga o sh irilad i, am ald a ko‘proq AQSH 
d o llari va Y evrodan foydalaniladi. L o y ih an i m oliyalashtirish 
u n in g q iy m atin i 35% dan k o ‘p b o ‘lm ag an m iq d o rin i tashkil 
etadi.
Y T T B tijorat asosida faoliyat ko‘rsatadi va o ‘zining kredit- 
la rin i risklarni hisobga olgan holda b o zo r stavkalari bo'yicha 
beradi. Tartibga ko‘ra tijorat ko rx onalarini kreditlashda bank 
m ablag‘larn i qaytarishga doir h u k u m at kafolatini talab etm aydi, 
lekin bunday h ollarda o d atda loyiha aktivlari (m asalan, garovga 
oid asosiy fondlar, garovga oid m o l-m u lk va boshq.) bilan k red it­
n in g garov ta ’m in o ti qo‘llaniladi. K red itlar q a t’iy belgilangan yoki 
suzib yuruvchi stavkalar b o ‘yicha b o ‘lishi m u m k in , shuningdek, 
x edjirlashning turli in stru m en tlarid an h am foydalaniladi.
Y uqorida aytib o ‘tganim izdek, Y T T B k red itlarin in g asosiy 
obyektlari b o ‘lib, xususiy firm alar yoki xususiylashtirilayotgan
85

---

davlat korxonalari va shuningdek, xorijiy investitsiyali qo‘shm a 
korxonalar kiritilgan yangidan tuzilayotgan kom paniyalar hiso b - 
lanadi. B ankning hozirgi davrdagi asosiy m aqsadi m in taq alard a 
investitsiyalarni rag‘batlantirishdir.
Y TTB o ‘z faoliyati doirasida quyidagilarni am alga oshiradi:
— rivojlangan m am lak atlard a qabul qilingan ban k ishi stan - 
dartlari asosida m oslanuvchan kreditlash uchun turli xil in stru - 
m entlardan foydalanadi;
— xususiy sektor tashabbusini qo‘ 11 a b - quvvat 1 aydigan sektorlar 
b o ‘yicha ko‘zda tutilgan va tutilm agan operatsiyalar strategiya- 
sidagi vazifalarni am alga o sh irish n i o ‘zida m ujassam lashtiradi;
— xususiy investorlar, u larn in g m aslahatchilari va tijorat 
banklari bilan ham korlik qiladi;
— hukum at bilan rivojlanishning uzoq m uddatli rejalarini 
am alga oshirishda ham korlik qiladi;
— xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari bilan o'zaro
h arakatlarni bajaradi;
— davlatlararo va m intaqaviy m anfaatlardan kelib chiqqan 
holda ishlaydi;
— atrof-m uh itn i saqlashni va yaxshilashni ta ’m inlashga h ara- 
kat qiladi.
YTTB faoliyatiga rahb arlikn i boshqaruvchilar K engashi, di- 
rektorlar K engashi va prezident am alga oshiradi. B oshqaruvchilar 
Kengashi — Y TTB oliy farm oyish beradigan organi — b an k n in g
h ar bir qatnashuvchisidan 2 tad an vakil ni (boshqaruvchi va u n ing 
o ‘rinbosarini) o ‘z ichiga oladi (m am lakat yoki xalqaro tash k ilo t- 
ning). A’zo m am lak atn in g xohishiga qarab uning Y T T B dagi vakili 
(boshqaruvchi yoki u n in g o ‘rinbosari) xohlangan paytda chaqirib 
olinishi m um k in . 0 ‘rin b o sar ovoz berishda faqat boshqaruvchi 
b o ‘lm agan paytdagina ishtirok etishi m um kin. Y ilida bir m a rta 
b o ‘ladigan yig‘ilishda K engash boshqaruvchilardan birini keyingi 
rais saylangunga q ad ar rais sifatida saylaydi.
B oshqaruvchilar K engashining vakolatlariga quyidagi m asa- 
lalarni hal qilish kiradi:
86

---

— Y T T B yangi a’zo larin i qabul qilish, u la rn i qabul qilish 
sh a rtla rin i aniqlash, b a n k a ’zoligini to ‘xtatish;
— Y T T B prezidenti va d irek to rin i saylash, direk to rlar yoki 
u la rn in g o ‘rinb o sarlari haqi o‘lch am in i va shuningdek, prezident 
bilan sh artn o m an in g boshqa sh artlarin i belgilash;
— Y T T B
chiq arishga 
ruxsat 
etilgan 
nizo m
k apitalini 
ko‘p ay tirish yoki kam aytirish;
— boshqa xalqaro ta sh k ilo tlar bilan ham k orlik to ‘g‘risida bosh 
kelishuvlar (bitim lar) tu zish g a vakolatlar berish;
— Y T T B foydasi va zararlari hisobini va um um iy balan sin i 
(auditorlar h iso b o tin i ko‘rib chiq q an dan keyin) tasdiqlash; rezerv- 
lar o ‘lc h am in i aniqlash, foydani taqsim lash , Y T T B faoliyatining 
b atam o m to ‘xtalishi va u n in g aktivlari taqsim oti haqida qaror q a­
bul qilish;
— Y T T B ta ’sis etish to ‘g ‘risidagi Bitim ga o ‘zg artirish lar kiri- 
tish, B itim ni tu sh u n ish yoki direk to rlar K engashi to m o n id an
u n in g q o ‘llanishi bilan bog‘liq apellyatsiyalar b o ‘yicha qarorlar 
qabul qilish.
Y evropa ittifoqi, Yevropa investitsiya b an k i a ’zo m a m lak a t- 
lari va Yevropa ittifo q in in g o ‘zi Y T T B n iz o m k ap italid a 51% 
kvotasiga egadirlar, M arkaziy va Sharqiy Y evropa m am lak a tla ri
— 13%, qolgan Yevropa m a m lak atla ri — 11%, noyevropa m a m ­
lak atlari — 24%. K ap itald a ko‘proq hissa bilan A Q SH — 10%, 
Italiya, G F R , F ransiya, B uyuk B ritan iy a va Y aponiya — 8,5% 
d a n . N iz o m k a p ita lin in g o ‘lcham i h a r 5 yilda b ir m a rta ko‘rib 
c h iq ila d i15.
Y T T B o ‘z faoliyati davom ida xo‘ja lik y u ritish n in g bozor usul- 
lariga o ‘tayotgan davlat va xususiy sektor korxonalariga nisb atan 
operatsiy alarn ing quyidagi shakllarid an foydalanadi:
1) ishlab chiqarish n i rivojlantirishga kredit berish (qo‘sh m a 
m o liy alashtirishni qo‘shgan holda);
2) kapitalga investitsiya kiritish;
15 www.ebrd.com .
87

---

3) qirnm atbaho qog‘ozlarni kafolatlangan shaklda joylashti- 
rish;
4) kafolatlar berish va ko‘m ak berish n in g boshqa shakllari 
yordam ida kapital bozoriga k irish n i yengillashtirish;
5) foydalanishni belgilovchi bitim larga muvofiq ravishda m ax- 
sus fondlar resurslarini joylashtirish;
6) qarzlar berish (qo‘sh m a m oliyalashtirishni qo‘shgan holda) 
va in fratuzilm ani tiklash va rivojlantirish uchun texnik yordam
ko‘rsatish (shu ju m lad an , tab iatn i m uhofaza qilish dasturlari 
uchun).
Y TTB eksport kreditlar bo‘yicha kafolatlar berm aydi va 
sug'urtalash bilan shug‘ullanraaydi.
Shuningdek, Y TTB quyidagi faoliyat tu rlarin i m oliyalashtir- 
maydi:
1. M udofaa sanoati.
2. Tam aki sanoati.
3. X alqaro huquqiy m e’yorlarda taqiqlangan vositalarni ishlab 
chiqarish.
4. Q im or biznesi.
5. A trof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatuvchi ishlab ch iqarish lar 
va jarayonlar.
Y TTB kredit-m oliya siyosatining m u h im yo‘nalishlaridan 
moliyaviy sektor, energetika, telekom m unikatsiya infratuzilm asi, 
transport va agrobiznesni ajratib ko‘rsatish m um kin. A lohida h ol­
da xususiylashtirish sohasi ham m uhim o ‘rin egallaydi.
H ozirgi ku n d a Y T T B k red it liniyalaridan dunyodagi ko‘pch ilik
m am lak atlar o ‘z iqtisodiyotini rivojlantirishda foydalanib kel- 
m oqda. Ushbu ta sh k ilo t to m o n id an ajratilayotgan m ablag‘lar ja -
hon iqtisodiy holati y axsh ilanishiga ta ’sir ko£rsatm oqda.
Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — Osiyo va T inch okeani m in - 
taqasi m am lak atlarin in g rivojlanish loyihalari uchun uzoq m ud- 
datga kredit ajratish bilan shug‘ullanadigan yirik davlatlararo 
moliya institu tlarid an biri hisoblanadi. Osiyo Taraqqiyot Banki 
1966-yilning 22-avgustida 15 ta m am lakat to m onidan sh artn om a
88

---

im zo lan ish i bilan ta sh k il etilgan. B ank o ‘zin in g o ‘z kredit faoli- 
y atin i 1966-yil 19-dekabrda boshladi.
Osiyo taraqqiyot b a n k in i tuzish d an m aqsad — Osiyo va T inch 
okeani m intaqasidagi rivojlanayotgan m am lak a tlar iqtisodiy va ij- 
tim oiy taraqqiyotiga yordam berishdan iborat.
B ugungi k u n d a O TB ga 67 ta a ’zo davlat Osiyo, O siyo-Tinch 
okeani m intaqasi m am lak atlari, shuningdek, Yevropa va A m eri- 
k an in g sanoati rivojlangan 19 ta davlati hisobianib, OTB vakillari 
h a r yili ushbu tashkilotga a ’zo va faol rivojlanayotgan davlatlarning 
birida OTB B oshqaruvi, ushbu m am lak atn in g moliya vazirligi va 
m arkaziy banki rahbarlari ishtirokida uchrashuv o ‘tkazadi.
O TB shtab kvartirasi M anila sh ahrida (F ilippin) joylashgan 
b o ‘lib, OTB prezidenti 5 yil m uddatga saylanadi.
O TB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
— investitsiya lo yihalarin i m oliyalashda uzoq m uddatli va im - 
tiyozli sh artlar bilan 40 yilgacha bo ‘lgan k red itlarn i yiliga 1% dan 
berish; tijorat k red itlarin i 3 yillik im tiyozli davr bilan 15 yilgacha 
b e rish 16;
— rivojlanayotgan a ’zo m am lakatlarga u la rn in g iqtisodiy rivoj- 
lanish rejalarini m uvofiqlashtirish, shuningdek, m oliyalashga 
tayyorlash va loyihalarni h am d a rivojlanish d astu rin i am alga 
o shirishga yordam berish;
— xalqaro moliyaviy institutlar, m illiy daviat va xususiy tash - 
k ilo tlar bilan investitsiyalarni birgalikda am alga oshirishga taal- 
luqli m asalalarda ham k orlik qilish;
— m in taq ad a iqtisodiy o‘sish va ham k o rlik n i rag‘batlantirish 
u ch u n z a ru r ekspert xizm ati va m a slah atlarin in g turli shakllarini 
ta sh k il etish.
O TB quyidagi sohalarni o ‘z ichiga olgan loyihalarni m oli- 
yalashtiradi:
— qishloq xo‘jaligi va qishloq xo‘ja lik m ahsu lo tlarin i qayta 
ishlash;
16 www.abd.org.
89

---

— avtom obil va tem iryo‘llarn i ta’m irlash va qayta qurish;
— energetika;
— ta ’lim ;
— tran sp o rt va aloqa tizirni;
— tog‘-kon sanoati;
— sog‘liqni saqlash va ekologiya;
— tu riz m infratuzilm asin i rivojlantirish;
— iste’mol tovarlarini ishlab ch iq arishn i rivojlantirish;
— b an k tiz im in i rivojlantirish.
Osiyo Taraqqiyot B ankining rnaqsad-vazifasi rivojlanayotgan 
m am lakatlarn ing iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy o ‘sishini 
ham jamoaviy, h am m ustaqil rag‘b atlantirish hisoblanadi
OTB rivojlanayotgan m am lakatlarga quyidagi fondlar hisobi- 
d an k reditlar beradi:
— oddiy fond hisobidan tijorat shartlari asosida 25 yil 
m uddatga;
— Osiyo rivojlanish m axsus fondi hisobidan im tiyozli 1—3% 
stavkalar bo ‘yicha kam bag‘al m am lakatlarga 40 yilgacha m u d ­
datga.
K o ‘pgina rivojlanish b an k lari kabi Osiyo Taraqqiyot B anki 
h am k red itlash d a b alansni ta ’m inlash u ch u n davlat sektoriga 
berilgan k red itlarn in g salm og ‘i ja m i lo y ih alarn in g 20 foizidan 
oshm aydi.
Osiyo Taraqqiyot banki faoliyatining xususiyati b o ‘lib, kredit- 
la rin in g 30% ini im tiyozli shartlarda maxsus fonddan berishi h i­
soblanadi. O’TB bu m ablag‘larni Yevropa bozorlariga yo‘naJtirib, 
u larn i rivojlanayotgan m am lakatlarga 25—40 yilga m o‘ljallangan 
uzoq m uddatli kreditlarga aylantiradi. S huningdek, kreditlar tijo ­
rat sh artlarida yoki yuqori bozor foiz stavkasi b o ‘yicha 10—25 yil 
m uddatga oddiy ja m g ‘arm alard an ham beriladi.
Osiyo Taraqqiyot B anki quyidagi talablarga javob beruvchi 
loyihalarni m ablag‘ bilan ta ’m inlaydi:
1. 
Moliyaviy m u stahkam ligi va texnik bajarilishi, iqtisodiy 
barqarorligi yuqori b o ‘lgan loyihalar.
90

---

2. L oyihani am alga o shirish m a m lak atn in g istiqbolda rivoj- 
lanishiga ta ’sir ko‘rsatishi.
3. Q arzd or m am lak a tn in g qo‘sh im ch a tashqi qarzga xizm at 
ko‘rsatishga qodirligi.
4. U n um d o rlik n i o shirish uchu n yangi texnologiyalarni joriy 
qilish.
5. Q o‘shim cha yangi ish o ‘rin la rin i ta sh k il etish.
Osiyo Taraqqiyot B ankiga a’zolik B M T n in g iqtisodiy va ij- 
tim oiy m asalalar b o ‘yicha O siyo-Tinch O kean Komissiyasi 
a ’zolariga, shuningdek, boshqa m in ta q alar rivojlangan m am - 
lakatlari va BM Tga h am d a u n in g b iro n -b ir boshqa m axsus agent- 
liklariga a ’zo m a m iak atlar uch u n erkindir.
Osiyo Taraqqiyot B an k in in g asosiy vazifalari quyidagilardan 
iborat:
— Osiyo m am lak atlari iqtisodiy rivojiga va ham korligiga 
ko‘m aklashish;
— davlat va xususiy fön dlardan kapital qo‘y ilm alarning
o ‘sishini ta ’m in lash ;
— hududiy savdoning rivojlanishiga olib keluvchi iqtisodiy re- 
ja la rn i tartibga solishda ishtirok etish;
— tashqi m an b alard an m oliyalashtiriladigan loyihalarni tay- 
yorlash va bajarishga tex nik yordam berish;
— a ’zo m a m lak a tla rn in g tashqi savdosiga va iqtisodiy rivojla­
n ishiga yordam berish.
O TB ustaviga b in o an B ank tizim ig a b ir n ech ta maxsus fondlar 
kiradi:
— Im tiyozli sh artlard a uzoq m uddatli kreditlash m axsus fondi;
— Osiyo rivojlanish fondi;
— Texnika yordam i m axsus fondi.
B ank operatsiyalari ikki asosiy m anbadan: oddiy kapital 
m ablag‘lari va m axsus m ablag‘lardan m oliyalashtiriladi.
O ddiy kapital m ablag‘lari Osiyo Taraqqiyot Bankiga a ’zo 
m a m lak a tlarn in g kapital u lu sh larini to ‘lash larid an va investitsi- 
y alardan keladigan darom ad hisobiga shakllanadi.
91

---

M axsus m ablag‘]ar a’zo rivojlangan m am lakatlar badallari, 
m axsus fondlar, ssudalar va investitsiyalardan darom adlar, shu- 
ningdek, Osiyo Taraqqiyot Banki kengashi m axsus qaroriga bino - 
an oddiy kapital mablag1 larini o ‘tkazish sum m alari k o 'rinishida 
shakllanadi.
Osiyo Taraqqiyot Banki M axsus m ablag£lari k atta boMmagan 
va kam bag‘al a ’zo m am lak atlarn in g ehtiyojlarini qondirish m aqsa- 
dida im tiyozli ssudalar shoxobchalarini tashkil etgan.
Osiyo Taraqqiyot