J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Almashtirish sxemalari. Asinxron mashinalarining toki, quwati va kuchlanish pasayishini aniqlash uchun almashtirish sxemasidan foydalaniladi. Mashinaning almashtirish sxemasi uning asosiy (11.19) tenglamalari asosida quriladi. Almashtirish sxema bir-biriga elektromagnit vositasida bog‘langan stator va rotor zanjirlari parametrlarining qarshiliklari orqali ko‘rsatiladi.
T-simon almashtirish cxemasi. 11.3,^-rasmda asinxron mashinaning T- simon almashtirish sxemasi ko‘rsatilgan. Bu sxema asosiy uchta shoxobchadan:

1. 
   qarshiliklari r_p x, va toki/, bo'lgan stator zanjiri;
   
2. 
   qarshiliklari r₀, x₀va toki/₀ bo‘lgan magnit zanjiri;
   
3. 
   qarshiliklari r' + r' ■ (1 —s)/s = r'/s , x\, va toki (— / ) bo‘lgan rotor zanjiridan iborat.
   

Asinxron motorning magnit jihatdan bog'langan stator va rotor chulg‘amlari T-simon almashtirish sxemasida (11.4,6-rasm) stator va
rotor elektr zanjirlari bilan almashtirilgan. Bundagi aktiv qarshilik r/ •( 1 —
—s)/s ni qo‘zg‘almas rotor chulg‘amiga ulangan tashqi qarshilik sifatida qarash mumkin bo‘ladi. Bu holda asinxron mashina aktiv yuklama ulangan
transformator sifatida ishlaydi va bu jarayonda sxemadagi r,^f-(l^— s)/s qarshilik yagona o‘zgaruvchan parametr hisoblanadi.
Bu qarshilikning qiymati sirpanish bilan, demak, asinxron motorning valiga qo‘yiladigan mexanik yuk bilan aniqlanadi. Masalan, agar motor validagi foydali (yuk) momenti M₂ = 0 bo‘lsa, u holda
sirpanish s«0 bo'lganligidan r'₂ (1^— s)/s = oo bo‘lib, bu hol motorning salt ishlash rejimiga mos keladi. Agar valdagi yuk momenti aylantiruvchi momentdan katta bo‘lsa, u holda motorning rotori to‘xtaydi, demak,
s = 1 bo'ladi. Bunda /% ■( 1 —s)/s = 0 bo'lib, bu hol asinxron motorning
qisqa tutashuv rejimiga mos keladi.
T-simon almashtirish sxema ish jarayonni toMa aks ettiradi, lekin unda bir-biriga ta’sirlashadigan konturlar mavjud boMib, ularni hisobga olish ancha murakkabligi uning kamchiligi hisoblanadi. Shuning uchun amaliyotda soddalashtirilgan G-simon almashtirish sxema ishlatiladi (11.4,c(-rasm). Bunda soddalashtirish magnitlovchi kontur (Z₀= r₀ + /x₀)ni umumiy klemmalariga chiqarish bilan amalga oshiriladi. Bunda magnitlovchi tokning qiymati o‘zgarmay qolishi uchun bu konturga r, va x, qarshiliklar ketma-ket ulanadi. Almashtirishning hosil qilingan sxemasida stator va rotor konturlarining qarshiliklari ketma-ket ulangan boMib, ular ish konturini hosil qiladi. Magnitlovchi kontur ana shu konturga parallel ulangan bo'ladi; bu holda konturlar bir-biri bilan ta’sirlashmaydi.
G-simon almashtirish sxemasi ish konturining parametrlarini hisoblashda aniqlik qilishni talab etadi, ya’ni ideal salt ishlashda (s=0) tarmoq kuchlanishi U, ning stator chulg'ami EYK E, ga nisbati bilan aniqlanadigan §,= U,/ E, komplekskoeffitsientini hisoblash formulalariga kiritish bilan amalga oshiriladi.
G-simon almashtirish sxema uchun quyidagilarni yozish mumkin:
r, = r₀ + (-r₂); r₂ = r₂/ §, di.26)
bu yerda: I', va I'₂ — tegishlicha T-simon va G-simon almashtirish sxemasining ish konturi toklari; hisoblarda/₀»/₀ deb olganda xatolik kam bo‘ladi;
c,=l + (r, + jx_x)/ (r₀ + /x₀) (11.27)
— G-simon almashtirish sxemaga kiritilgan kompleks son.
Bu sxemada kompleks c, ni uning moduli s, bilan almashtirish mumkin. Quwati 10 kW dan katta bo‘lgan asinxron mashinalar uchun c,= l,02* 1,05.
Asinxron mashinalardagi elektromagnit jarayonlarni tahlil qilish uchun ko‘pincha Sj=l deb olinadi va hisob ishlarini yengillashtirib olingan natijalarning aniqligiga uncha ta'sir qilmaydi. G-simon almashtirish sxemasi magnitlovchi konturi ko‘chirilgan soddalashtirilgan almashtirish sxemasi deyiladi.
Aylanayotgan rotor zanjirining toki sirpanish s da (11.22) va (11.23) lami hisobga olgan holda quyidagiga bo‘ladi:
1*=^/ ,/r₂²+(*,•+■ (11-28)
G-simon almashtirish sxemadan ish konturidagi tok qiymati quyidagicha hisoblanadi:
I'₂⁼U,/ yj(r_x +c_xr₂/s)² +(x, +c,x₂)² • (11.29)

4. 
   Uch fazali asinxron motorning energetik diagrammasi
   

Asinxron mashina motor rejimida ishlayotganda (11.4-rasm) u tarmoqdan elektr energiyani oladi va uni mexanik energiyaga aylantirib beradi. Bu jarayonda motorda energiya isroflaribo'ladi. Asinxron motor tarmoqdan