J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Transformator chulg‘amlari uchlarining yangicha belgilanishi.
GOST 11677—85 va unga kiritilgan NeNe 1, 2, 3, 4 o‘zgartirishlar bo‘yicha transformator va avtotransformator chulg‘amlari uchlarining ilgarigi belgilanishi o‘rniga Xalqaro elektrotexnik komissiya talablarini qanoatlantiradigan yangicha belgilanish qabul qilingan. Bunga oid
24

1. 
   jadval
   

Transforraator chulg‘amlari uchlarining belgilanishiga oid namunalar (GOST 11677—85 va unga kiritilgan Ns N° 1, 2, 3, 4 o‘zgartirishlar asosida)

01.01.1987-y.	01.01.1987-y. dan 1
gacha ishlab	keyin ishlab chi- j	llgarigi	Yangi
chiqarilgan	qarilgan (Yangi) I	befgilanishi	beigilanishi
(Ilgarigi)	1

3) Uch fazati uch chulg‘amii






l) Uch fazaliikki chulg‘amli

namunalar 2.1-jadvalda Ugarigi va yangi belgilanishlar solishtirilgan ko‘rinishda keltirilgan.

Fazaviy chuigⁱamning o^ralish yoⁱnalishini aniqlash. Transformator fazaviy chulg'amlarining o'raiish yo'nalishini aniqlash va ularning uchlarini belgiiash amaliyot uchun katta ahamiyatga egadir.
Amaliyot uchun tavsiyalar. 0’ralish yo'nalishini aniqlashda fazaviy chulg'amni oddiy g'altak deb qaraladi. G'aitaklar o‘ng va chap yo‘nalishlarda o'ralishi mumkin.
Transformator fazaviy chulg'amlarining o‘ralish yo‘nalishini to‘g‘ri tanlash bir fazali kuch transformatorlarining har xil o'zaklarida joylashgan chulg‘am qismlarini to‘g‘ri ulashda va uch fazali transformator chulg'amjarining berilgan ulanish guruhini olishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
G‘altak uchlarining belgilanishini o'zaro almashtirish uning o‘ralish yo‘nalishini teskariga o'zgartirish bilan bir xildir.
Chulgⁱam uchlarining belgilanishini tajribada tekshirish. Transformator chulg‘amlarining ulanish guruhini aniqlashda fazaviy chulg‘am uchlari belgilanishini tekshirish muhim ahamiyatga egadir.
Buni aniqlash uchun dastlab YK chulg'amni «yulduz» sxemasi bo‘yicha ulab (2.8,a-rasm), BY fazaviy chulg‘amga pasaytirilgan o‘zgaruvchan tok kuchlanishi beriladi va U_BY, E^, U_AB, U_BC kuchlanishlar va EYK lar o‘lchanadi.

4. 
   rasm. Transformatoming YK chulg‘ami uchlari to‘g‘ri (a) va noto‘g‘ri
   (b) belgilangan uchun hamda chulg‘am uchlari belgilanishini tajribada
   tekshirish uchun (d) sxemalar.
   

Bu holda magnit o‘tkazgichning chekka o'zaklaridagi magnit oqim o'rta o‘zak magnit oqimining yarmiga teng, demak, AX va CZ fazaviy ehuig‘amlarda hosil bo‘lgan EYK miqdor jihatdan o‘rta o‘zakdagi BY lazaviy chulg'am EYK ning («kuchlanishi»ning desa ham bo‘ladi, chunki U_BY« E_BY) yarmiga teng. Chulg‘am uchlari to‘g‘ri ulanganda A va B yoki B va C klemmalariga ulangan voltmetr o‘rta (BY) va chekkadagi fazaviy chulg‘amlardan birontasi (AX yoki CZ) da hosil bo‘lgan EYK (kuchlanish)laming yig‘indisini, ya’ni U_Aij= U_BC=U_BY ga teng bo‘lgan kuchlanishni ko‘rsatadi.
Nazorat savollari:

1. 
   Magnit o ‘tkazgichning tuzilishi va ahamiyati nimadan iborat?
   
2. 
   Magnit o ‘tkazgichi umumiy bo ‘Igan uch fazali transformatoming magnit sistemasi qanday hosil qilingan?
   
3. 
   Chulg'amlaming qanday turlari mavjud?
   
4. 
   Nima uchun vintsimon chulg'amning simlari transpozjtsiya qilinadi?
   

2. 
   BOB. TRANSFORMATORNING SALT ISHLASH
   REJIMIDAGI ELEKTROMAGNIT JARAYONLAR
   
   1. 
      Elektromagnit induksiya hodisasi, transformatorning ishlash prinsipi va elektr yurituvchi kuchlari
      

Elektromagnit induksiya hodisasi transformator nazariyasining asosini tashkil qiladi. Elektromagnit induksiya hodisasi ikki shaklda namoyon bo‘ladi:

1. 
   Faradey ta’rifi. «Vaqt boYicha o‘zgarmas bo‘lgan magnit maydon kuch chiziqlarini biror tezlik bilan kesib o ‘tayotgan o ‘tkazgichda hosil bo ‘Igan EYK ning qiymati magnit induksiya B ga, o ‘tkazgich uzunligi Iga va uning harakat tezligi v ga to‘g‘ri mutanosib bo‘ladi, ya’ni E= Blv».
   
2. 
   Maksvell ta’rifi. «Magnit oqimi bilan ilashgan berk o‘tkazgichdagi EYK ning qiymati magnit oqimi o‘zgarish teziigining kattaligiga teng, ya ’ni E = — d0/dt».
   

[Izoh: Bundagi EYK ning yo‘nalishi rus olimi Lens kashf qilgan prinsip (qoida) bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni berk o‘tkazgich bilan ilashadigan magnit oqim (dO/dt) > 0 bo‘lganda berk o‘tkazgichda vujudga keladigan EYK ning ishorasi «minus» bo‘lib, (dO/dt) <0 bo‘lganda esa uning ishorasi «plyus» bo'ladi].

1. 
   rasmda oddiy bir fazali ikki chulg‘amli kuchlanishni pasaytiruvchi transformator magnit o‘tkazgich va uning o‘zaklariga joylashtirilgan o‘ramlar soni w, bo'lgan YK (birlamchi) va o‘ramlar soni w₂ bo‘lgan PK chulg‘amlarni tasvirlash o‘ng‘ay bo‘lishi uchun ular har xil o‘zakda joylashtirilgan holda ko‘rsatilgan. Real transformatorlarda magnit bog‘lanishni yaxshi ta’minlash uchun PK va YK chulg‘amlar bitta o‘zakda joylashtiriladi.
   

Ishlash prinsipi. Transformator faqat o‘zgaruvchan tok zanjirida ishlay oladi, o'zgarmas tokda esa d
Ikkilamchi chulg'ami yuklamaga ulanmagan transformatorning birlamchi chulg‘ami o‘zgaruvchan tok manbayiga ulansa, birlamchi chulg‘amdan salt ishlash toki I, = I₀ o‘tadi. Uning reaktiv tashkil etuvchisi I_0r« I₀shu chulg‘amda magnit yurituvchi kuch (MYK) I_0rw, ni vujudga keltirib, u esa o‘z navbatida, asosiy () va tarqoq (O_ol) qismlardan iborat deb qaraladigan o‘zgaruvchan magnit oqimni hosil qiladi (
_olto‘la magnit oqimning taxminan 0,1 + 0,25 foizini tashkil qiladi).



3.1-rasm. Birfazali transformatorning elektromagnit sxemasi.

-y«
Salt ishlayotgan transformatorning EYK lari. Asosiy magnit oqim ning kuch chiziqlari birlamchi va ikkilamchi chulg‘am o‘ramlari bilan ilashib elektromagnit induksiya qonuniga asosan birlamchi chulg'amda o‘zinduksiya EYK e_t va ikkilamchi chulg‘amda o‘zaro induksiya EYK E₂ lami hosil qiladi. Ularning oniv qivmatlari Maksvell (omonidan elektromagnit induksiya hodisasini yangicha ta 'riflab kiritgan formulasi bo‘yicha aniqlanadi:
ej = — Wj (dO /dt) = — d\|/, / dt;
E₂ = — w₂ (dO/dt) = — d\)/₂/ dt, (3.1)
bunda: \|/j = w,; \j/₂ = w₂0 — tegishlicha birlamchi va ikkilamchi chulg‘am magnit oqim ilashishlari, [Vb].
Magnit oqimning sinusoidal bo'lgandagi O = O_maxsinwt qiymatini

50. 
    ga qo'yib differensiyalagandan keyin, soswt = —sin(wt — p/2) ekanligi hisobga olinsa, quyidagi natija kelib chiqadi:
    

^ei ⁼ ®i⁰_ma*^sin(®t - p/2) = E_]max sin(mt - p/2);
^e2 ⁼ ®2^ma* ^Sin(^Wt ” P/²) ^{= E}2max ^sin(^{fflt _} P/²>’ (³‘²>
bu yerda: E_lma = o),O_max va E_2mox= ®₂O_max- tegishlicha birlamchi va ikkilamchi chulg‘am EYK larining maksimal qiymatlari, [V].

2. 
   dan quyidagi xulosa kelib chiqadi. Transformator chulg'amlaridagi hosil bo‘lgan E, va E₂ EYK larning vaqt bo'yicha o‘zgarish fazasi magnit oqim O_max dan p/2 burchakka kechikar ekan, ya'ni 90° ga orqada qoladi.
   

Elektrotexnikaning nazariy asoslaridan ma’lum bo‘lishicha, (3.2) dagi sinusoidal shaklda o‘zgarayotgan EYK o‘zining maksimal qiymatiga sin(ot—7t/2)= 1 da erishadi. EYK larning maksimal (E_lmax va E_2max)
qiymatlarini ^ga bo‘lib, (3.2) ga co = 2nf qo‘yilsa, EYK larning ta’sir etuvchi (effektiv) qiymatlarini aniqlash formulalariga ega bo‘lamiz: