J kamolov, II. Ismoilov

4ТТ£0£Г~ 
Г
shaklda yoziladi, bunda e—muhitning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi.
1  1

---

3-§.  Elektr  maydon.  Maydon  kuchlanganligi.  Maydonlarni 
qo‘shilishi  (superpozitsiyasi)
Yuqorida elektr maydonning nima ekanligini 
va uning ta ’rifmi aytgan edik,  endi maydonning 
xossalarini o ‘rganamiz.
Agar  biz  biror  0  nuqtaga  + qQ
  zaryadni 
joylashtirgan holda tinch saqlab,  uning atrofiga 
qandaydir  a,  b,  v  nuqtalarga  sinash  uchun 
Я \ i Я
2
 * Яi  musbat  zaryadlami  kiritish bilan  erkin
6-rasm.. 
qo‘yib  yuborsak,  u  zaryaddan  to ‘g‘ri  chiziq
bo ‘ylab (agar olingan nuqtalar atrofda b o ‘lsalar, 
radial bo‘ylab) to cheksizlikkacha uzoqlashadi (6-rasm).  Bu radial chiziqlar 
zaryad  joylashgan  0  nuqtaning  ham ma  atrofini  to id irib ,  ularning  kaysi 
biri yo‘nalishida boim asin, ixtiyoriy nuqtasiga keltirilgan paytida qandaydir 
kuch  ta ’siri  mavjud  ekanligini  ko‘ramiz.  Bunday  kuchlar  vektorlarining 
yoiialishi  —  q  za-ry ad   harakati  tom on  yo£nalgan  deb  qabul  qilingan. 
Agar biror fazoda  uzoqlikda  +q va—q zaryadlar tinch turib, ular orasidagi 
biror nuqtaga keltirilgan  zaryad erkin qo‘yib yuborilsa, biror chiziq bo‘ylab 
+q dan  — q tom on  keladi  (7-rasm).  Umumiy holda  zaryadning  qo‘yilish 
o ‘miga qarab harakat trayektoriyasi (izi) ni ko‘rsatuvchi chiziq to ‘g‘ri chiziq 
emas, egri chiziq boiishi ham mumkin.  Bu chiziqning istalgan nuqtalaridan 
zaryadga ta ’sir etuvchi kuch vektorining yo‘nalishi bu egri chiziqning shu 
olingan nuqtasidan (8-rasm) o‘tgan urinma chiziq bo‘ylab yo‘nalgan boiadi. 
Bunday muhitlarga elektr maydonning kuch chiziqlari deyiladi.
Kuch chiziqlari bilan tasaw ur etilgan elektr hodisada kuch ta ’sirining 
ro‘y berishi, uning sababchisi sifatida biror moddiy muhit borligini bildiradi. 
Ana  shu  fizik  reallik  —  borliq  biz  aytgan  elektr  maydonining  o ‘zginasi 
b o iib ,  u materiya shakllaridan biri hisoblanadi.
Elektr maydonni xarakterlovchi bir necha fizik kattaliklar tushunchasi 
bilan tanishib  chiqaylik.
7-rasm.
8-rasm.

---

Agar biror 0  nuqtada  + q0  zaryadni 
^ 
£
o £rnashtirib,  undan  r uzoqlikdagi  nuq- 
P
-*
taga  qXiq2,qi>  ...zaryadlarni  navbatma- 
^
navbat  keltirsak  (9-rasm),  ularga  turli 
%
  9  .............. 00
F,, F2, F3,
kuchlarning ta ’sir etganligini 
® 
*
ko‘ramiz, ammo shu nuqtaga keltirilgan 
^ 4 J
har bir  zaryad  miqdori  birligiga to ‘g ‘ri 
9-rasm.
k elg a n   k u c h n i  o ‘lc h a sa k ,  h a m m a
keltirilgan  zaryadlar  uchun  bir  xil  qiymat  kelib  chiqadi,  ya’ni
Fx 
F2 
F,
—  = —  = —  = ••• 
(1.7)
4i 
Я2 
Чъ
H ar qanday q zaryadni keltirganimizda ham shu nuqta uchun qandaydir 
bitta qiymat
A   -  
-   5 .   -  
_   F
q, 
я 
kelib chiqadi.
Y  
ning  son  qiymati  kuch  chizig‘i  b o ‘yicha  olingan  turli  nuqtalar 
uchun turlicha bo‘ladi.  Elektr maydonning ixtiyoriy bir nuqtasida musbat 
zaryad  birligiga  to ‘g cri  kelgan  kuch  miqdori  bilan  o ic h an ib ,  maydonni 
xarakterlovchi fizik kattalikka maydonning shu nuqtadagi kuchlanganligi
F
deyiladi va  Ye harfi bilan belgilanib,  E = —  shaklda yoziladi.  Kuch vektor
Я
b o ig an i  uchun  kuchlanganlik ham  vektor,  ya’ni
E = — 
bundan 
F = qE 
(1.9)
Я
yozuvdan  ham   foydalanish  mumkin.
Vakuum  uchun  Kulon  qonunining  ifodasi
F= 
Щ гг  hisobga olinsa,