4-
nom erli yaproqchani manfiy zaryad bilan elektrlaydi. Bu
holda endi biz
I I
diskni soat strelkasiga qarshi harakatga keltiramiz, undagi
4-
n om erli y ap roqchalardagi m anfiy zaryadlar o 'sh a b irinchi
C a
kondensatoming ichki qoplamasiga ulangan - vilkaning tishli uchiga yetishi
bilan qisman sakrab, vilka tishlariga o ‘tadilar. Shunday qilib, birinchi
C a
k o n d en sato m ing ichki
qoplamasi h a r ikkala diskdan m anfiy zaryadlar
bilan elektrlanadi.
Kondensatoming ichki qoplamasida to ‘plangan manfiy zaryadlar bilan
tashqi qoplamasining ichki sirtidagi musbat zaryadlar bog‘lanib, manfiy
zaryadlardan uzoqlashgan unga teng manfiy zaryadlar shu koplamaning
sirtiga chiqib to £planadi. Bu tashqi sirtdagi manfiy zaryadlar o ‘z ta ’siri bilan
endi kondensatoming ichki qoplamasiga yaproqchalar orqali yana kelishi
mumkin bo‘lgan manfiy zaryadlami itarib, ortiqcha to'planishga qo‘ymaydi.
Kondensator
Ca
dagi tashqi qoplamaning ichki sirti musbat zaryadlangan
bo‘lib qoladi-yu, ammo bu. musbat zaryadlar o ‘z navbatida kondensatoming
ichki qoplamasiga vilka tishlari orqali ko‘chib kelgan manfiy zaryadlar bilan
kondensatoming qoplamalari orasidagi elektr maydon orqali bog‘lanib,
neytrallik hosil qiladilar. Kondensatoming tashqi sirti yer bilan ulansa,
undagi elektronlar yerga o lib , yaproqchalardan keladigan manfiy zaryadlar,
endi to ‘suvchi kuch ta ’siri bo‘lmagani uchun, ichki qoplamaga o‘tib ko‘proq
to ‘plana oladilar, qoplamalar orasida elektr maydon kuchlanganligi yanada
ortadi. Zaryadlaming ko‘paya borishi bilan kuchlanish ham bir necha ming
voltlarga ko‘tariladi. Ammo cheksiz ko‘tara olm aymiz, kondensator
4 3
qoplamalari orasidagi dielektrik muhit — moddaning teshilishigacha 50000,
hatto 100000 voltgacha ko‘tarilishi mumkin.
Agar biz
I
diskni musbat zaryadli yaproqchalari bilan soat strelkasiga
karshi tom on aylantirsak, u ikkinchi
C 6
kondensatorning ichki qoplamasi
bilan ulangan
b
vilka uchlaridagi tishlarigacha yaqinlashib yetadi, tishlardagi
elektronlarning bir qismi sakrab uchib, musbat yaproqchalarga o ‘tishi tufayli
kondensatorning ichki qoplamasi musbat ishorali zaryad bilan elektrlanadi.
Agar b ir vaqtda xar ikkala disk qaram a-qarshi aylantirilsa, bu
kondensatorning ichki qoplamasi /v a //disklardagi mucbat zaryadli ikkala
tom ondan kelgan musbat yaproqchalarga
b
vilka tishlari orqali elektronlarini
uchirib, ikki tom onlam a musbat elektrlanadi. Bu to £plangan zaryadlarni
m uvozanatda saqlash uchun
C 6
dagi ikkinchi tashqi qoplamaning ichki
va tashqi sirtida musbat zaryadlar to £planadi. Bu kondensator tashqi
qoplamasining tashqi sirtidagi musbat zaryadlar o ‘z tort ish kuchlari
ta ’sirida ichki qoplamadan elektronlarning uchib ketib, ichki qoplamaning
musbat zaryadlanishiga to £sqinlik ko‘rsatadi. Agar tashqi qoplamaning tashqi
sirtini yer bilan ulasak, bunda unga yerdan elektronlar kelib, shu sirtdagi
musbat zaryadlarni muvozanatlaydi, qoplamalardagi musbat va manfiy
zaryadlar ichkarida o £zaro boglanish bilan neytrallanishlari natijasida /v a
I I
disklardagi musbat zaryadli yaproqchalarga kondensatorning ichki
qoplamasidan elektronlar sakrab chiqishi ortib, undagi elektr maydon
ta ’siri orta boradi. Shu bilan bir vaqtda, qoplamalar orasidagi elektr
maydon kuchlanganligi to qoplamalar orasidagi dielektrik teshilishigacha
eng katta qiymatga erishadi. Mashina disklarini shu tartibda aylantira borib,
to ‘planadigan zaryadlar miqdorini ko£paytirish uchun kondensatorlar
sistemasidagi musbat va manfiy zaryadlar o ‘zaro qattiq bog‘langan va
zaryadlaming to ‘planishiga to'sqinlik ham b o ‘lishi kerak. Bu maqsadga
erish ish u ch u n e le k tro fo r m a sh in asid ag i k o n d e n s a to rla r ta sh q i
qoplamalarning tashqi sirtlaridagi musbat va manfiy zaryadlar o ‘tkazgich
orqali taglikning kondensator yaqinida tik o £rnatilgan ikkita kalta steijenga
shu taglikning ost tom onidan keltirib, o £tkazgich bilan bir-biriga ulanadi.
A m ald a bu ste rje n la rn in g ta sh q a rig a ch iq ib tu rg a n u c h la rid a g i
teshikchalardan izolator dastali ingichkaroq o £tkazgich
К
sterjen orqali
ular neytrallashtiriladi. Shunday qilib, ikkala kondensatorlar tashqi
qoplamalarining musbat va manfiy zaryadli tashqi sirti o £zaro ulanib
neytrallashadi, har bir kondensatordagi qoplamalarning ichki sirtidagi
musbat va manfiy zaryadlar ham qoplam alar orasidagi dielektrik bilan
ajralgan holda neytrallashib, ular orasida katta kuchlanish saqlanadi.
4 4
K ondensatom ing elektr sig‘imi S shu kondensator uchun doimiy
С — ^
Я
A(p
va ^ un<^an
~
bo ‘lib, to ‘plangan zaryad
q
ortgan sayin
kondensatorlar orasidagi potensial ayirma
Acp
bir necha 10 ming voltgacha
ko‘tariladi.
K ondensatorlar ulangan steijen sharchalari orasidagi masofa 1 sm
bo ‘lganda kuchlanish 30000 voltga erishsa, ular orasida yashin (chaqmoq)
hosil b o ‘ladi.
Yuqoridagi aytilganlarga q o ‘shim cha elektrofor mashina disklarining
har ikkala orqa tom on devori yaqiniga uchlari sim shchyotkali ikkita metall
steijenlar o ‘matilgan. Disk aylantirilganida undagi yaproqchalar ana shu
shchyotkalarga tegib o ‘tadi Gap shundaki, diskning aylanishida uning
manfiy zaryadli yaproqchalari vilkaga yaqinlashganda undagi elektronlarning
ham masi
a
vilka tishchalariga sakrab ulgurmaydi, bir qancha elektronlar,
ya’ni manfiy zaryadlar yaproqchalarda qoladi. Ana shu ortib qolgan manfiy
zaryadlarni yerga ulab yuborsak, zaryad qolmaydi va yaproqchaning
zaryadsiz harakati davom etishida
I I
diskdagi manfiy zaryadlar ta ’sirida
bu yaproqchalar endi musbat zaryadlanadi. Shunday qilib, //d is k o ‘zining
birinchi yarim aylanishida
a
tishchalarga ortiqcha elektronlar bilan kelib,
C a
kondensatorni manfiy zaryadlasa,
C 6
kondensatorga musbat zaryad
bilan borib, kondensatom ing ichki qoplamasidan
b
tishchalar orqali
elektronlarni o ‘ziga tortib oladi. Kondensatoming elektronlari kamaygan
ichki qoplamasi musbat zaryadlangan b o ‘ladi. Bu yerda b o‘ladigan hodisa
natijasida tishchalardan sakrab musbat zaryadli yaproqlarga q o ‘ngan
elektronlar undagi hamma musbat zaryadlarni muvozanatga keltira olmaydi,
musbat zaryadlarning m a’lum bir qismi yaproqchalarda ortib qoladi. Bu
qolgan musbat zaryad bilan harakat davom etsa, bu yaproqchalar to
m usbat zaryadlar yo"qolm aguncha yangidan m anfiy zaryad bilan
elektrlamaydi. Qolgan musbat zaryadlarni yerga ulasakgina yerdan kelgan
elektronlar yaproqchadagi qoldiq musbat zaryadlarni to £liq neytrallab
bergach, keyin harakat davomida bu neytral yaproqchalar ta ’siri bilan
manfiy zaryadlanadi va diskning aylanishi davomida zaryadlanish jarayoni
takrorlana beradi. Bu mashinani ixtiro qilgan Uimsherst /diskning qarama-
qarshi tomonlaridagi bir tom ondan ortiqcha manfiy zaryadlarni, ikkinchi
tom ondan musbat zaryadlarni yerga ulash o ‘rniga, bitta steijenning ikki
uchidagi shchyotkalari orqali yaproqchalardagi ortiqcha musbat va manfiy
zaryalarni ulab, yaproqchalarning
a
va
b
tishchalar yonidan o ‘tish paytida
manfiy zaryadli shchyotkadan elektronlar steijenning ikkinchi uchidagi
4 5
musbat zaryadli shchyotkaga o £tib, ularni doimiy neytrallanishini ta ’min
qilgan. Shunday qilib, by ikki uchi shchyotkali steijen ishqalash bilan
elektrlash uchun emas, balki ortiqcha musbat va manfiy zaryad—larni
neytrallashtirish uchun xizmat qiladi. Bu yuqorida aytilgan hodisalar /
disk orqasida ham aynan takrorlanadi, am mo shchyotkali steijenlarning
vazifasi bu yerda ham musbat va manfiy zaryadlarni neytrallashdan iborat.
Bu yerda ishqalanish bilan elektrlash hodisa yo‘qligini unutm aslik kerak.
M ashina t a ’sir (induksiya) bilan elektrlashga asoslangan.
Bunday tajribalami nisbiy namligi mumkin qadar kamroq va issiqroq
auditoriyalarda o £tkazish zarur. Aks holda to ‘plangan zaryadlar havoda
tarqalib, tajriba natija bermaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |