— iste’mol tovarlar bozorining rivojlanishi
va um um iqtisodiy
rivojlanish orasidagi uzviy bog‘liqligi;
— bozoming rivojlanishi va davlat ijtimoiy siyosatining uzviy aloqasi
va h.k.
Iste’mol tovarlar bozori h ar q an d ay m am lakatda boMganidek
O 'zbekistonda ham o ‘z oldiga aholining ehtiyojlarini qondirishni oliy
maqsad qilib q o ‘ygan. Bunda, aniq tovar o'zining aniq xaridorini
topadi. Bu ehtiyoj to ‘liq, o ‘z vaqtida va kerakli miqdorda bajarilmog'i
lo z im , aks h o ld a , salbiy h o la tla r n i k e ltirib c h iq a ris h i ta y in .
Iste’molchining talablari bu bozorda, ayniqsa, katta kuchga ega. Chunki,
bu bozor
tovarlari aksariyat hollarda, x aridor salom atligi, uning
turm ush tarzi va kundalik hayot kechirishi bilan bog‘liq. Bu bozor
faoliyati davlat siyosati darajasiga k o ‘tarilgan. Iste’mol tovarlari bozori
hozirgi kunda, asosan, ichki bozor sifatida shakllangan. Buni biz eksport
va im p o rtn in g o ‘zaro qiyosiy b a h o la sh d a k o 'rish im iz m u m k in .
Importning eksportga nisbatan iste’m ol tovarlari bo'yicha 1,5
m arta
ortiqligi so‘zimiz dalilidir. M arketingning vazifasi bu bozor tovarlari
bo'yicha im portning o'rn in i bosuvchilariga alishtirish va eksportga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatlarini ochib
berishi va kengaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir.
Iste’mol tovarlari bozorida paxta terish mashinalar,
ularga xizmat
ko‘rsatishda foydalaniladigan stanoklar, asbob-uskunalardan tortib
ip-ignayu, go‘daklar oziqalarigachasotiladi vaolinadi.Bundan, uning
tovar ishlab chiqaruvchi va yetkazib beruvchi korxonalari tarkibida
yirik mashinasozlik zavodlaridan tortib maxsus sut tayyorlovchi
kichik
korxonalargacha, xaridorlar tarkibida esa, yirik xolding kom paniya-
laridan, xususiy korxona-yu ayrim shaxslargacha bor ekanligidan dalo-
lat beradi.
Iste’mol har qanday jam iyatda obyektiv hol b o ‘lib, uning hajmi
ehtiyojini aniqlash orqali hisob-kitob qilinadi. Ehtiyoj kategoriyasining
insoniyat, jam iyat va
m am lakat rivojlanishidagi, aholini farovonligini
yuksalishidagi aham iyati unga b o ‘lgan iqtisodchi olim lam ing e ’tibor
darajasini belgilab beradi. Kishilik jam iyatining rivojlanib borishi o ‘z
n av b atid a in so n la rn in g e h tiy o jla rin i m iq d o ra n o ‘sib, ta rk ib a n
mukammallashib, yangilanib borishi bilan bir vaqtda kechadi.
Ehtiyoj to'lovga qobil talab va ular bilan uzviy bog‘liq taklif, baho
majmuasi bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali tadbirkorlikni birinchi
va zaruriy shartidir. A. Maslou, Z. Freyd, A. 0 ‘lmasov, Yo.A. Abdullayev-
larning ehtiyojga bergan ta ’riflari m ana bir necha o ‘n yillar davom ida
darsliklarda e ’tirof etilib kelinmoqda. Respublikamiz iqtisodiy nazariyasi
fani, marketologlari va amaliyoti ham shu kunlarda o ‘z e ’tiborini
iste’molchilarga qaratdilar.U lar marketing tadqiqotlari olib borib
iste’molchilar ehtiyojini rivojlanish qonuniyatlarini o'rganm oqdalar
va yangi-yangi qirralarini ochib bermoqdalar.
H ar qanday jam iyat rivojlanib borar ekan insonlarning iste’mol
tovarlariga, m a’naviy n e ’matlarga, xizmatlarga bo'lgan ehtiyoji ortib
boradi. Bunda, yildan-yilga m a’naviy n e’matlarga ehtiyojlaming tezroq
o ‘sganligiga e ’tibor berm oq lozim.
Ehtiyoj iqtisodiyotining
rivojlanish darajasiga, nam oyon b o ‘lish
shakliga, qondirish usuliga va hokazolariga qarab miqdoran o ‘sib va
sifat jihatidan yaxshilanib, mukammallashib boradi.
Fiziologik m e’yoriy ehtiyojlar insonlarning hayot kechirishlarini
ta ’minlash uchun zarur. U lar tug'm a xususiyatiga ega bo'lib genetik
jih atd an kishilarda mavjuddir. Bu ehtiyojlar turli-tum an moddiy
n e’m atlar va xizmatlar m ajm uidan
iborat va har xil shakl, iste’mol
xususiyatiga ega tovarlargina ulami qondrishi mumkin. U lar aholining
ayrim guruhlariga xos bo'lgan turli «Hayotiy standartlar»da o ‘z ifodalarini
topadi. Bu barcha farqlar iste’molchi guruhlarining hayot tarzi, tarixiy,
milliy, tabiiy kun kechirish shart-sharoitlari bilan belgilanadi.
Iste’mol mahsulotlarga bo'lgan jismoniy m e’yor va to'lovga qobil
talab boshqa tovar va xizmatlarga bo'lgan talabga nisbatan bir-biriga
k o 'p ro q
chatishib, birikishib ketgan bo'lib, non, yog, un, qand-
sh ak a r va b o sh q a la r kabi o z iq -o v q a tla r tovarlarga qilin ad ig an
xarajatlami orqaga qoldirish m um kin emas. U lar aynan m a’lum vaqt,
joy va holatda amalga oshirilmog'i zarur.
Fanda har qanday ehtiyojni hisoblash maqsadida ulaming iste’mol
m e ’yorlari va aniqlash usuli va uslubiyatlari ishlab chiqilgan. Lekin,
bunga qaram ay darom adlarning asosiy qismi, birinchi navbatda,
fiziologik ehtiyojni qondirish uchun oziq-ovqat
mahsulotlarni sotib
olish uchun sarflanadi va ulardan ortib qolgan taqdirdagina boshqa
ehtiyojlami qondirish uchun sarf qilinadi. Bu A.Maslouning «Ehtiyojlar
iyerarxiyasi» nazariyasida ham o 'z aksini topgan (3-rasm).
