J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

 
3.Tizimli yondashuv yordamida o‘rganilayotgan muammolar. 
Tizim nazariyasining metodologik vazifasi klassik fanning analitik-
summativ muammolarga nisbatan umumiy xarakterga ega muammolarni hal 

---

29 
etishdan iborat. Bunday muammolarga turlicha yondashish mumkin. Muallif aniq 
ochib bera olmaydigan – «yondashuvlar» ifodadan foydalandi, chunki ular 
mantiqiy bir xil emas, turli konseptual modellar, matematik vositalar, dastlabki 
pozitsiyalar va boshqalar bilan xarakterlanadi. Biroq ular tizimlar nazariyasi bo‘lib 
hisoblanadi. Agar tizimli texnika, operatsiyalarni tadqiq qilish, liniyali va 
noliniyali dasturlash va shu kabi amaliy tizimli o‘zlashtirishlarda yondashuvlarni 
bir tomonga surilsa, unda quyidagi yondashuvlar eng muhim hisoblanadi:
1.Tizimning «klassik» nazariyasi.
Ushbu nazariya klassik matematikadan 
foydalanadi va quyidagi maqsadlarga ega: umuman tizimlarga yoki ularning 
muayyan sinflariga (masalan, berk va ochiq tizimlarga) qo‘llaniladigan 
tamoyillarni o‘rnatish; ularning tadqiq qilish va tavsiflash uchun vositalarni ishlab 
chiqish va ushbu vositalarni muayyan hodisalarga nisbatan qo‘llash. Olinadigan 
natijalarning etarlicha umumiyligini hisobga olgan holda ayrim formal tizimli 
xususiyatlar tizim bo‘lib hisoblanadigan har qanday mohiyatga (ochiq tizimlarga, 
ierarxik tizimlarga va h.) taalluqligini uning alohida tabiati, qismi, tegishliligi va h. 
ma’lum emas yoki tadqiq qilinmaganda ham tasdiqlash mumkin. Misol bo‘lib 
quyidagilar: xususan molekulyalarni yoki biologik moddalarni populizatsiyalashda, 
ya’ni kimiyoviy va biologik tizimlarda qo‘llaniladigan kinetikaning umumlashgan 
tamoyillari; fizik kimyoda va xabarlar tarqalishini tahlil qilish uchun 
foydalaniladigan diffuziya tenglamasi; barqaror tenglik tushunchasi va transport 
oqimlariga qo‘llaniladigan statistik mexaniqa modellari; biologik va ijtimoiy 
tizimlarni allometrik tahlili xizmat qiladi. Hisoblash mashinalaridan foydalanish 
va modellashtirish. «Modellashtirish» yoki tizimlarning spetsifikatsiyalash uchun 
qo‘llaniladigan differensial tenglamalarning tizimlari odatda, ular liniyali 
bo‘lganda va ozgina o‘zgaruvchan bo‘lganda ham echish uchun ko‘p vaqt talab 
etadi; tenglamalarning noliniyali tizimlari faqat ayrim holatlarda echimga ega 
bo‘ladi. SHu sababli hisoblash mashinalaridan foydalanish bilan tizimli 
tadqiqotlarga yangicha yondashuv ochildi. Masala shundaki, vaqt va energiyaning 
yo‘l qo‘yilgan harajatlarini talab etadigan zarur hisoblashlarni sezilarli darajada 
engillashtirishda va oldindan belgilangan matematik ixtironi almashtirishda emas. 

---

30 
Bunda hozirgi vaqtda tegishli matematik nazariya mavjud bo‘lmagan va echimning 
qaniqarli usullari mavjud bo‘lmagan sohasida foydalana olishi muhimdir. 
Hisoblash mashinalar yordamida butun murakkablilik bo‘yicha an’anaviy 
matematikaning afzal bo‘lgan imkoniyatlarga ega bo‘lgan tizimlarni tahlil qilishi 
mumkin; boshqa tomondan laboratoriya eksperimenti o‘rniga hisoblash 
mashinasida modellashtirishdan foydalanish mumkin va shunday tarzda qurilgan 
model real eksperimentda tekshirilgan bo‘lishi mumkin. SHunday usul bilan 
B.Gess, masalan, 100 noliniyali differensial tenglamalarni o‘z ichiga olgan 
modeldagi katakdagi glikoliz reaksiyalarning 14-bo‘g‘inli zanjirni hisoblab chiqdi. 
SHunga o‘xshash tahlil bozorlarni tadqiq qilishda iqtisodiy ishlanmalarda va h.k. 
oddatdagi holat bo‘lib qoldi.