29
etishdan iborat. Bunday muammolarga turlicha yondashish mumkin. Muallif aniq
ochib bera olmaydigan – «yondashuvlar» ifodadan foydalandi,
chunki ular
mantiqiy bir xil emas, turli konseptual modellar, matematik vositalar,
dastlabki
pozitsiyalar va boshqalar bilan xarakterlanadi. Biroq ular tizimlar nazariyasi bo‘lib
hisoblanadi. Agar tizimli texnika, operatsiyalarni tadqiq qilish, liniyali va
noliniyali dasturlash va shu kabi amaliy tizimli o‘zlashtirishlarda yondashuvlarni
bir tomonga surilsa, unda quyidagi yondashuvlar eng muhim hisoblanadi:
1.Tizimning «klassik» nazariyasi.
Ushbu nazariya
klassik matematikadan
foydalanadi va quyidagi maqsadlarga ega: umuman tizimlarga yoki ularning
muayyan sinflariga (masalan, berk va ochiq tizimlarga) qo‘llaniladigan
tamoyillarni o‘rnatish; ularning tadqiq qilish va tavsiflash uchun vositalarni ishlab
chiqish va ushbu vositalarni muayyan hodisalarga nisbatan qo‘llash. Olinadigan
natijalarning etarlicha umumiyligini hisobga olgan holda ayrim formal tizimli
xususiyatlar tizim bo‘lib hisoblanadigan har qanday mohiyatga (ochiq
tizimlarga,
ierarxik tizimlarga va h.) taalluqligini uning alohida tabiati, qismi, tegishliligi va h.
ma’lum emas yoki tadqiq qilinmaganda ham tasdiqlash mumkin. Misol bo‘lib
quyidagilar: xususan molekulyalarni yoki biologik moddalarni populizatsiyalashda,
ya’ni kimiyoviy va biologik tizimlarda qo‘llaniladigan kinetikaning umumlashgan
tamoyillari; fizik kimyoda va xabarlar tarqalishini tahlil qilish uchun
foydalaniladigan diffuziya tenglamasi; barqaror tenglik tushunchasi va transport
oqimlariga qo‘llaniladigan
statistik mexaniqa modellari; biologik va ijtimoiy
tizimlarni allometrik tahlili xizmat qiladi. Hisoblash mashinalaridan foydalanish
va modellashtirish. «Modellashtirish» yoki tizimlarning spetsifikatsiyalash uchun
qo‘llaniladigan differensial tenglamalarning
tizimlari odatda, ular liniyali
bo‘lganda va ozgina o‘zgaruvchan bo‘lganda ham echish uchun ko‘p vaqt talab
etadi; tenglamalarning noliniyali tizimlari faqat ayrim holatlarda echimga ega
bo‘ladi. SHu sababli hisoblash mashinalaridan
foydalanish bilan tizimli
tadqiqotlarga yangicha yondashuv ochildi. Masala shundaki, vaqt va energiyaning
yo‘l qo‘yilgan harajatlarini talab etadigan zarur hisoblashlarni sezilarli darajada
engillashtirishda va oldindan belgilangan matematik ixtironi almashtirishda emas.
30
Bunda hozirgi vaqtda tegishli matematik nazariya mavjud bo‘lmagan va echimning
qaniqarli usullari mavjud bo‘lmagan sohasida foydalana olishi muhimdir.
Hisoblash mashinalar yordamida butun murakkablilik bo‘yicha an’anaviy
matematikaning afzal bo‘lgan imkoniyatlarga ega bo‘lgan tizimlarni tahlil qilishi
mumkin; boshqa tomondan laboratoriya eksperimenti o‘rniga hisoblash
mashinasida modellashtirishdan foydalanish mumkin
va shunday tarzda qurilgan
model real eksperimentda tekshirilgan bo‘lishi mumkin. SHunday usul bilan
B.Gess, masalan, 100 noliniyali differensial tenglamalarni o‘z ichiga olgan
modeldagi katakdagi glikoliz reaksiyalarning 14-bo‘g‘inli zanjirni hisoblab chiqdi.
SHunga o‘xshash tahlil bozorlarni tadqiq qilishda iqtisodiy ishlanmalarda va h.k.
oddatdagi holat bo‘lib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: