|
2. Tizimli tahlilda eksperimental usul.
239
Hodisalarni formallashtirilgan tahlili eksperimentning klassik jarayonida
mujassamlashgan. Hodisaning kirishi yoki natijalari ma’lumotlar deb atalishi
mumkin. “Ma’lumot” atamasi jarayonga kiritiladigan yoki undan olinadigan
kattalik, son yoki munosabat sifatida aniqlanadi. Ma’lumotlar sonli bo‘lmasligi
ham mumkin. Masalan, dalillar, tamoyillar, tasdiqlar yoki boshqa materiallarga
asoslanuvchi argumentlar ham ma’lumotlar sifatida ko‘rilishi mumkin.
Axborot ma’lumotlarni tahlilidan olingan bilim sifatida belgilanadi.
Hodisalarni ko‘zatish orqali olingan ma’lumotlar anglab etish orqali qayta tuzilishi
mumkin. Faqat ular noto‘g‘ri talqin qilinmagan yoki fundamental tarzda
o‘zgartirilmagan holda taqdim qilinishi mumkin. Tadqiqotchi mavjud
ma’lumotlardan voqelikning mohiyatini chiqaradi va uning yordamida noaniq
bo‘lgan holatni izohlaydi. U ma’lumotlar qo‘yilgan shartlarni ta’minlay oladimi
yoki yo‘qmi, aynan shuni aniqlashga harakat qiladi. SHart-sharoit barcha kerak
bo‘lgan holatlarni (ular cheklash va izohlash orqali tizim tavsifini aniqlaydi)
tashkillashtiradi.
Eksperimentator ma’lumotlar va shart sharoitlar kombinatsiyasi, hodisalarni
yaxlit yoki noaniqlikni aks etadigan bir qismini tushuntirish uchun etarli yoki etarli
bo‘lmaganligini aniqlashga harakat qilishi mumkin. Ushbu jarayon davomida u
modellarni to‘zishi, o‘z eksperimentlarini qaytarishi, ko‘proq ma’lumotlar
to‘plashi, ma’lumotlarning to‘liq tanlovi ichida moslikni tekshirishi va
noaniqliklarni qayta ko‘rishi mumkin.
CHeksiz takrorlanishlardan farqli o‘laroq eksperimentator o‘xshash, lekin
o‘xshash ma’lumotlari shubha uyg‘otmaydigan hal qilingan muammoga yoki
bo‘lmasa o‘xshash shart-sharoitga (ma’lum bo‘lgan jarayonning majbo‘rlovchi
aloqalarini aniqlovchi) murojaat qilishi mumkin. SHunday qilib, bu erda
muammoning dastlabki yondashuv nuqtasi belgilanadi: yangi muammoning echimi
eski muammoning echimida bo‘lishi mumkin. Echimni topish uchun
eksperimentatorga zarur bo‘lgan yagona kalit ma’lumotlarni o‘rganib chiqishning
maxsus usuli bo‘lishi mumkin. YOki bo‘lmasa, u echimni yangi muammoga ilova
qilingan, yaxshi tanish bo‘lgan, murakkab munosabatlar qatorida ko‘rishi mumkin.
240
YAngicha tushuncha bilan “qurollangan” eksperimentator yangi yondashuvni
qo‘llashi va ishni yangi yo‘nalishga qo‘yishi mumkin.
SHunga qaramasdan uni ushbu holatda muvaffaqiyatsizlik kutishi mumkin.
Qo‘ldan kelgan barcha narsani qildim deb o‘ylab eksperimentator muammoni o‘ta
katta hajmli deb hisoblashi oqibatida, bir usulda hal qilish mumkin emas degan
to‘xtamga kelishi mumkin. SHunda u muammoni tadqiqotga to‘g‘ri keladigan
mayda qismlarga ajratadi. Bunda eksperimentator murakkab bo‘lgan bir hodisa
o‘rniga sodda bo‘lgan bir necha hodisalar bilan samarali ishlash imkoniyatiga ega
bo‘ladi. U muammoni qismlarga bo‘lib o‘z muammosi to‘g‘risida ko‘p narsani
bilib olishi mumkin. Bunia esa ko‘p bosqichli jarayonning oxirgi natijasi bo‘lgan
faqatgina ko‘zatish yo‘li bilan tushunib olish qiyin bo‘lar edi. Echimni tadqiq
qilishning ushbu bosqichida muammoning bir qismi o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘lib
qolganda, uning boshqa qismlari o‘z echimini topmagan bo‘lib qolaveradi. Doim
shunday bir ehtimol mavjud bo‘ladiki, unda muammoning muayyan qismi so‘nggi
echimdan cheksiz chetlanib qolaveradi.
Biroq eksperimentatorda boshqa muqobillar
ham mavjud. U ma’lum bir
vaqtga o‘zini qiziqtirayotgan muammoni chetga surib qo‘yib, o‘ziga yaqin bo‘lgan
muammolarga (eksperimentatorga foydali natijalar keltirishi mumkin bo‘lgan
muammolarga) “hujum” qilishi mumkin. Tanish muammo bilan ishlash
eksperimentatorni echimni to‘liq ta’minlab beruvchi bevosita yoki bilvosita fikrlar
bilan ta’minlashi mumkin. Biroq, bunda ham muvaffaqiyatsizlikka uchraganda, u
noaniqlikni tizimli ravishda o‘zgartirishi mumkin yoki bo‘lmasa mos kelmaydigan
natijalarning kelib chiqishiga sabab bo‘layotgan shart-sharoitlarni almashtirishi
mumkin. Eksperiment jarayonida noaniqliklarni, shart-sharoitlarni yoki har qanday
boshqa qismlarni o‘zgartirish ishlari nazorat ostida amalga oshirilishi kerak.
Eksperimentator jarayonlarda yuz berayotgan o‘zgarishlarni yozib borishni to‘liq
va aniq holda saqlashi hamda ularning eksperimental natijalarga ta’sirini hisobga
olishi shart. SHuningdek, u o‘zi tomonidan qo‘shilgan yoki chiqarib tashlangan
jarayonlarni va buning oqibatida paydo bo‘lgan yoki g‘oyib bo‘lgan hodisalarning
elementlarini identifikatsiya qila bilish qobiliyatiga ega bo‘lishi shart.
241
YUqorida izohlangan uslubning umumiy tuzilmasi “sinash va xato” uslubi
nazorati asosida o‘tkaziladigan holatga o‘xshash. Bunda vositabo‘lib metodik
ravishdagi iterativ jarayon hisoblanadi. U eksperimental natijalarni ma’lum va
noma’lumlar bilan taqqoslaydi. Eksperiment quyidagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
