J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

Morfologik uslublar. 
Morfologik yondashuvning asosiy g‘oyasi – bu ajratib 
qo‘yilgan elementlarni yoki ularning xususiyatlarini bir-biriga moslab bir butunlik 
hosil qilish yo‘li bilan muammoni echish mumkin bo‘lgan variantlarini barchasini 
tizimli tartibda topish va ko‘rib chiqish demakdir. 
Morfologik tahlil uslubi tizimlashtirilgan ko‘rinishda birinchi bor 1934 yili 
kelib chiqishi shveysariyalik bo‘lgan amerikalik olim F.Svikki tomonidan taqdim 
qilingan. TT nazariyasida ushbu yondashuv aynan shunday, ya’ni “Svikki uslubi” 
deb nomlanadi. 
Bizga ushbu uslubning asosiy uchta turi ma’lum. 

---

235 
1.Tizimli axborotli qamrab olish uslubi 
tadqiq qilinayotgan sohadagi 
bilimlar tayanch punktlarini ajratib ko‘rsatishga va ayrim shakllangan fikrlash 
tamoyillari hisobiga bilimlardagi bo‘shliqlarni to‘ldirish uchun foydalanishga 
asoslangan. Misol tariqasida ta’kidlash mumkinki, bitta ko‘rib chiqilayotgan 
muammo bo‘yicha qator fikrlar yoki g‘oyalar (gipotezalar) keltiriladi va ularning 
har biri bo‘yicha tizimli ravishda axborot to‘planadi. Har bir ilgari surilgan 
gipotezani ko‘rib chiqishda bo‘sh qolgan joyni zarur bo‘lgan axborot bilan 
to‘ldirish natijasida asta sekinlik bilan ko‘rilayotgan muammo bo‘yicha kerak 
bo‘lgan axborotlar tizimi shakllana boshlaydi. Barcha tadqiqot ishlarida bo‘lgani 
kabi, oxirida barcha ilgari surilgan gipotezalar yoki ularning bir qismi o‘z 
tasdig‘ini topishi mumkin. SHunday qilib, ushbu uslub tahlilchiga etarli va 
birlamchi ma’lumotga ega bo‘lmagan muammoni tadqiq qilishga ko‘maklashadi. 
2.Rad etish va “barpo etish” uslubi
ayrim taxminlarni shakllantirishga va 
ularni qarama-qarshi bo‘lganlarga almashtirishga, keyinchalik buning oqibatida 
mos kelmagan holatlarni tahlil qilishga asoslanadi. Misol tariqasida import 
qilinadigan pista yog‘iga narxni shakllanishini ko‘rib chiqamiz. Agar ushbu 
mahsulotning tannarxi ishlab chiqaruvchi davlatda 25% oshsa (xom ashyoning 
oshganligi sababli), eksport qiluvchi mamlaktda bojxona to‘lovi esa 10% 
ko‘tarilgan bo‘lsa, u holda ichki iste’molchi bozorda pista yog‘i narxi 35-40% 
oshadi. Ushbu mahsulotning ijtimoy ahamiyatligini inobatga olgan holda 
tahlilchilar ichki bozorda narxni pasaytirish maqsadida bojxona to‘lovini (import 
stavkasini) nolgacha tushirish g‘oyasini ilgari surishadi, bu esa ularning fikricha 

---

236 
narxlarning 10% gacha kamayishga olib kelishi kerak. Biroq, ichki bozordagi 
narxlarni shakllanish tendensiyasini ko‘zatish tajribasi boshqa ehtimoliy holat yuz 
berishi to‘g‘risida dalolat bermoqda. Xususan, mahsulotga bo‘lgan narxning 
shakllanib bo‘lgan holatida bojxona to‘lovini 10% kamayishi ularning narxlarni 
proporsional pasayishiga olib kelmaydi, ya’ni narxlar 4-6% ga pasayishi mumkin 
xolos. Ushbu misolda taxmin sifatida bojxona to‘lovini 10% ga (ya’ni 0% gacha 
kamaytirish) pasaytirgandan keyin ichki bozorda narxlarning ehtimoliy 
proporsional kamayishi ilgari chiqmoqda, yuzaga kelgan nomutanosiblik bo‘lib esa 
– narxlarni bor yo‘g‘i 4-6% pasayishi bo‘lmoqda.