J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

 
Rasm. Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning asosiy shakllari 
Chet el 
obligatsiyalari 
Global aktsiyalar 
Evro-
obligatsiyalar 
Amerika depozitar 
aktsiyalari 
Xalqaro aktsiyalar 
Xalqaro obligatsiyalar 
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar 
Amerika 
depozitar 
tilxatlari 
Global 
depozitar 
tilxatlar 
ADR-4 
ADR
-3
ADR
-2
ADR-
1

---

102 
7.2. Amerika depozitar tilxatlari va ularning muomalada bo‘lish tartibi 
Hozirda xalqaro aktsiyalarni chiqarishda rivojlangan mamlakatlar etakchilik qilib 
kelmoqda. Ammo 2008 yildagi moliyaviy inqirozning rivojlangan mamlakatlar xalqaro 
aktsiyalariga ta’siri sezilarsiz bo‘lib, asosan rivojlanayotgan mamlakatlar xalqaro 
aktsiyalariga kuchli ta’sir qilgan. Oxirgi o‘n yillikda ularning hajmi qariyb olti barobarga 
oshdi, ya’ni 1998 yildagi 28 mlrd. AQSh dollaridan 2007 yilga kelib 164,5 mlrd. AQSh 
dollariga etgan. 2008 yilda boshlangan inqiroz natijasida ularning hajmi rivojlanayotgan 
mamlakatlar tufayli 38 foizga qisqargan va 102,1 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan. 
Hozirda ularning hajmi yana o‘sish tendentsiyasiga ega bo‘lmoqda.
Amerika depozitar tilxatlari ma’lum bir miqdordagi Amerika depozitar aktsiyalariga 
egalikni tasdiqlovchi sertifikatdir. Depozitar tilxatlarni xalqaro qimmatli qog‘ozlar 
sifatida shakllanishi va muomalada bo‘lish mexanizmi muayyan bosqichlarni taqozo 
etadi (jadvalga qarang).
jadval 
Amerika va global depozitar tilxatlarni muomalaga kiritish bosqichlari
7
 
Bosqichlar 
Bosqichlarinng mohiyati 
Birinchi bosqich 
Emitentni o‘z mamlakati fond bozoriga aktsiyalar chiqarishi; 
Ikkinchi bosqich 
Amerika fond bozorida xalqaro darajadagi vositachi orqali emitent 
aktsiyalarini deponentlash; 
Uchinchi bosqich 
Deponetlangan aktsiyalarni xalqaro darajadagi vositachi orqali AQShdan 
ro‘yxatdan o‘tkazish; 
To‘rtinchi bosqich 
Xalqaro darajadagi vositachi orqali deponetlangan aktsiyalarga nisbatan 
amerika depozitar aktsiyalarini emissiya qilish. Bunday aktsiyalar 
amerika fond bozorlarida mustaqil muomalada bo‘lmaydi; 
Beshinchi bosqich 
Ma’lum miqdordagi amerika depozitar aktsiyalari hisobiga amerika 
depozitar tilxatlari(ADR)ni chiqarish; 
Oltinchi bosqich 
AQSh fond bozorida ADRlarni muomalaga kiritish; 
Ettinchi bosqich 
Global depozitar tilxatlar (GDR) sifatida AQShdan ro‘yxatdan o‘tkazish. 
Bunday qimmatli qog‘ozlar ADR-1, ADR-4 va ta’minlanmagan amerika 
depozitar tilxatlaridan paydo bo‘ladi. AQShdan tashqari jahonning 
boshqa mamlakatlari fond bozorlarida muomalada bo‘ladi.
 
7
Муаллифлар томонидан тузилган 

---

103 
Depozitar tilxatlar maxsus qonunchilik asosida muomalaga chiqariladi va bunday 
qonunchilik AQShda mavjud. Shuning uchun ham bunday qimmatli qog‘ozlar Amerika 
depozitar tilxatlari (ADR) deb nomlanadi. Depozitar tilxatlar xorijiy kompaniyalar 
aktsiyalariga (yoki obligatsiyalariga) to‘g‘ridan-to‘g‘ri egalik qilish huquqini bermaydi. 
Hozirda qarz munosabatini ifodalovchi depozitar tilxatlardan foydalanish jahonda 
keng tarqalgan, ayniqsa lotin amerikasi mamlakatlarida ular keng qo‘llaniladi. ADRlarni 
emissiya qilishning emitentlar uchun afzalliklari birinchidan, ular faoliyatiga qo‘shimcha 
kapitalni jalb etsa, ikkinchidan, kompaniyaning mavqeini ko‘tarishdan iborat. 
ADRlarni investorlar uchun afzalliklari quyidagilardan iborat: 

milliy kompaniyalar aktsiyalariga qaraganda yuqori daromadli aktsiyalarni sotib 
olish imkoniyatining yaratilishi; 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy kompaniyalar aktsiyalarini sotib olishga qaraganda 
risklilik darajasining kamligi; 

xorijiy fond bozorlari to‘g‘risida etarlicha bilim va ko‘nikmalar bo‘lmagan 
sharoitda boshqa mamlakat fond bozoriga chiqish imkoniyatining yaratilishi; 

milliy valyutada olingan daromadlarni valyuta riski bilan bog‘liq bo‘lgan 
konvertatsiya qilishni zaruratining yo‘qligi. 
Xalqaro fond bozorida ellikdan ortiq mamlakatlarning mingdan ortiq emitentlari 
muomalada bo‘lib kelmoqda. Hozirgi vaqtda faqat AQSh fond bozorida savdo 
qilinadigan depozitar tilxatlarning umumiy qiymati 100 mlrd. AQSh dollaridan ortiqni 
tashkil etmoqda. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozigacha bo‘lgan davrda ADRlarni 
chiqarish va depozitar xizmatlar ko‘rsatish sohasida etakchilar bo‘lib Amerika banklari 
hisoblangan. Masalan ushbu bozorda Bank of New-York 47%ni, Morgan Guaranty 
28%ni, Citibank 24%ni, qolgan banklar emissiyasi juda kichik foizni egallagan.
8
ADRlar chiqarishga javob beruvchi bank qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarning 
texnik tomonini ta’minlab beradi, ammo aktsiyalarning ishochliligini kafolatlamaydi, 
shuning uchun qimmatli qog‘ozlardagi risklar to‘liq investor zimmasiga tushadi. ADRlar 
chiqatuvchi emitentlar aktsionerlarning yillik yig‘ilishlarida hal qilinadigan kompaniya 
8
Международный финансовый рынок: учеб. пособие / под ред. д-ра экон. наук, проф. В.А.Слепова, д-ра экон. наук, 
проф. Е.А.Звоновой. – М.: Магистр, 2009. – 543 с. 

---

104 
kapitallashuvi, a’zolik shartlari va boshqa ma’lumotlar to‘g‘risida bank depozitariyga 
doimo axborot berishadi.
ADRlarni chiqarish tashabbuskoriga qarab ikkiga ta’minlangan va ta’minlanmagan 
turlarga bo‘linadi. Ta’minlanmagan ADRlar ularni emissiya qilishdagi barcha 
xarajatlarni qoplovchi, kompaniyaning alohida aktsionerlari tashabbusi bilan chiqariladi. 
Ta’minlanmagan ADRlarning emissiyasini ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni oson bo‘lsada, 
ularni amerika uyushgan bozorlarida (fond birjalarida va NASDAK(NASDAQ) elektron 
savdo tizimida) muomalada yurishi mumkin emas.
ADRlar chiqarish huquqi bo‘lgan ma’lum bir amerika banki bilan ularni chiqarish 
to‘g‘risida shartnoma tuzish huquqi bo‘lgan kompaniyaning o‘z tashabbusi orqali 
ta’minlangan ADRlar chiqariladi. Bunda xarajatlarni shartnomaga ko‘ra kompaniyaning 
o‘zi to‘laydi. Ta’minlangan ADRlar aktsiyalar turiga qarab ikki guruhga bo‘linadi, ya’ni 
avval chiqarilgan aktsiyalar bilan bog‘liq ADRlar (ADR-1 va ADR-2) va yangi 
chiqariladigan aktsiyalar bilan bog‘liq ADRlar (ADR-3 ADR-4). Avval chiqarilgan va 
yangi chiqariladigan aktsiyalar bilan bog‘liq ADRlar o‘z navbatida ikkiga alohida (ADR-
1, ADR-4) va ommaviy joylashtiriladigan (ADR-2, ADR-3) turlarga bo‘linadi.
ADR-1 emissiyasini ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni ancha engil hisoblanadi. Bunda 
Amerika buxgalteriya standartlariga mos buxgalteriya hisobotlarini tayyorlash talab 
etilmaydi. Natijada, Amerika fond bozorlarida kompaniyaning moliyaviy hisobotining 
shaffofligi kamayadi. Shuning uchun ADR-1ga amerika fond bozorlarida ommaviy 
muomalada bo‘luvchi qimmatli qog‘oz maqomi berilmagan. Lekin ular global depozitar 
tilxatlar sifatida boshqa mamlakatlar fond bozorlarida va birjalarida muomalada bo‘lishi 
mumkin.
ADR-2 kompaniya hisobotlarini amerika buxteriya standartlariga to‘laq mos 
kelishini talab qiladi va bu amerika fond bozorlarida kompaniyaning moliyaviy 
hisobotlarni to‘liq shaffofligini ta’minlaydi. Shuning uchun, ADR-2 amerika uyushgan 
fond bozorlari bilan bir qatorda boshqa mamlakatlar fond bozorlarida muomalada bo‘lishi 
mumkin.
ADR-3 yangi chiqariladigan aktsiyalarni ommaviy joylashtirishni ta’minlasa, ADR-
4 esa alohida-alohida joylashtiradi. ADR-3ni chiqarish tartibi ADR-2ni chiqarish 

---

105 
tartibaga o‘xshasa, ADR-4ni chiqarish esa ADR-1ni chiqarish tartibiga o‘xshaydi. 
Amerika qonunchiligida ADR-4ni oddiy qilib ADR deb ham nomlashadi va ularni sotib 
olivchilar qimmatli qog‘ozlarga 100 mln. AQSh dollari va undan ko‘proq mablag‘larini 
qo‘ygan kompaniyalar, ya’ni malakali institutsional investorlar bo‘lishi kerak (bunday 
kompaniyalar AQShda 4 mingtadan oshadi). Bunday investorlar NASDAK milliy 
elektron savdo tizimining tarkibiy qismi hisoblangan PORTAL elektron savdo tizimi 
orqali ham ADR-4larni o‘zaro savdo qilishlari mumkin.
ADRlarni oddiy aktsiyalar emissiyasidan farqli jihatlari quyidagilardan iborat: 

depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aktsiyalar emissiyasiga qaraganda ikki 
bosqichli jarayonni mujassam etadi, ya’ni dastlab amerika depozitar aktsiyalari 
chiqariladi va keyin amerika depozitar tilxatlari emissiya qilinadi.

depozitar tilxatlar bir vaqtning o‘zida bir necha mamlakatlar fond bozorlarida 
muomalada bo‘lishi mumkin. Oddiy aktsiyalar emitenti joylashgan mamlakat fond 
bozorlarida muomalada bo‘ladi.

depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aktsiyalar emissiyasidan keyin amalga 
oshiriladi.
Fikrimizcha, xalqaro fond bozorining maxsus vositalarining rivojlanishi ko‘yidagi 
bosqichlarni bosib o‘tadi.
Birinchi bosqichda o‘zining paydo shakliga ko‘ra milliy, lekin xalqaro xususiyat 
kasb etuvchi qimmatli qog‘ozlarning paydo bo‘lishi. Bunday qimmatli qog‘ozlarga milliy 
aktsiyalar va obligatsiyalar bilan chiqarilgan depozitar tilxatlarni kiritish mumkin.
Ikkinchi bosqichda yuridik jihatdan o‘zining milliy ko‘rinishiga ega bo‘lmagan, 
lekin ularni chiqargan mamlakatga bog‘liq bo‘lgan halqaro qimmatli qog‘ozlar paydo 
bo‘ladi. Bunday qimmatli qog‘ozlarga davlatlarning evroobligatsiyalarini kiritish 
mumkin.
Uchinchi bosqichda hech qanday mamlakatlarga bog‘liq bo‘lmagan, faqat xalqaro 
kompaniyalarga (transmilliy kompaniyalar va banklarga) bog‘liq bo‘lgan halqaro 
qimmatli qog‘ozlar paydo bo‘ladi. Bunday qimmatli qog‘ozlarga korporativ 
evroobligatsiyalarini va global aktsiyalarni kiritish mumkin.

---

106 
Ushbu qimmatli qog‘ozlar xalqaro fond bozori vositalarining yaxlit tizimini tashkil 
etadi.