Ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов, О. Ҳасанбоева, М. Усмонбоева

 
 
XII БОБ. ТАРБИЯДА ОИЛА, ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ВА 
ЖАМОАТЧИЛИКНИНГ ҲАМКОРЛИГИ 
 

---

121 
§ 1. Оилада бола тарбиясини ташкил этиш 
“Жамият” ва “Оила” тушунчалари бир-бири билан чамбарчас боўлиқ. Бу боўлиқлик 
жамиятнинг оилаларсиз мавжуд бўлмаслиги ҳамда ўз навбатида оиланинг маълум бир жамият 
таркибида вужудга келиши ва яшовчанлигида кўринади. Оила ҳамда жамият ўртасидаги 
ижтимоий муносабатлар икки томонлама алоқадорлик хусусиятига эга. Ҳар бир оила умумжа-
мият талаблари асосида фаолият юритади. Жамият тараққиѐтининг ривожи эса унинг баўрида 
мавжуд бўлган оилаларнинг ижтимоий, иқтисодий ва маънавий қиѐфасининг шаклланганлик 
даражасига бевосита боўлиқдир. Чунончи, ижтимоий борлиқнинг оилалар зиммасига қўядиган 
талаблари унинг манфаатларига зид бўлмаса, аксинча, оилалар фаровонлиги, тинчлигини 
таъминлашга ѐрдам берса, оилалар томонидан ижтимоий талабларнинг қўллаб-қувватланиши, 
уларнинг амалдаги ижросини таъминлаш кўрсаткичи вазифаси юқори бўлади. 
Илмий-педагогик, психологик, физиологик ҳамда фалсафий асарларнинг таҳлили шуни 
кўрсатадики, оила бола учун энг муҳим тарбиявий муҳит бўлиб, бу муҳитда шахс камолоти учун 
муҳим ҳисобланган хулқ-атвор, ирода, тавсиф ва дунѐқараш шаклланади. 
Бола оила тимсолида жамиятнинг ижтимоий-маънавий қиѐфасини кўради, жамият та-
лаблари моҳиятини илк бора шу кичик жамоа орасида англайди. 
Оилавий муносабатлар фарзандларнинг ақлий, руҳий камолотини таъминлаб қолмасдан, 
ота-оналарда ўзига хос фаолликни ҳам юзага келтиради. Хусусан, фарзандларнинг бевосита 
таъсири туфайли уларнинг қизиқиш ҳамда фаолиятлари доираси кенгаяди, ўзаро алоқалари 
бойиб боради, реал ҳаѐт мазмунини чуқурроқ англаш, яъни фарзандлар камолоти, келажаги 
тимсолида ўз умри давомийлигини кўриш ҳолати юз беради. 
Шахснинг маънавий сифатларга эга бўлиши, унда маънавий билимларга нисбатан 
эҳтиѐж ва қизиқишнинг пайдо бўлиши оила тарбияси асосида амалга ошади. Оилада қарор 
топган соўлом маънавий-руҳий муҳит фарзандларининг етук, баркамол бўлиб вояга етишлари 
учун беқиѐс аҳамиятга эгадир. 
Шарқда азал-азалдан оила тарбиясига юксак баҳо бериб келинган. Тоталитар тузум 
даврида эса оиланинг шахс тарбиясида тутган ўрни инкор этилиб, уни ижтимоий борлиқ воси-
тасида тарбиялашга ҳаракат қилинган эди. 
Миллий истиқболга эришувдан сўнг ўзликни англаш туйўусининг қарор топганлиги, 
ўтмиш қадриятларини ўрганишга бўлган қизиқишнинг ортганлиги, оиланинг шахс камолотида 
тутган ўрни ва аҳамиятини холисона баҳолаш имконини беради. Бу борада Ўзбекистон Рес-
публикаси Президенти И.А.Каримов қуйидаги фикрларни баѐн этади: “Оила, турмуш ва виждон 
қонунлари асосига қурилади, ўзининг кўп асрлик мустаҳкам маънавий таянчларига эга бўлади, 
оилада демократик негизларга асос солинади, одамларнинг талаб эҳтиѐжлари ва қадриятлари 
шаклланади. Ўзбекистон халқининг аксарияти ўзининг шахсий фаровонлиги тўўрисида эмас, 
балки, оиланинг, қариндош уруўлар ва яқин одамларнинг омон-эсонлиги тўўрисида ўамхўрлик 

---

122 
қилишни биринчи ўринга қўяди. Бу эса унинг олий даражадаги маънавий қадрияти инсон қал-
бининг гавҳаридир”. 
Ота-оналар ўз ижтимоий бурчини бажарар эканлар, фарзандларни меҳнат қилишга, уни 
ташкил этувчиларга нисбатан меҳр-муҳаббат туйўусини шакллантиришга, уларни ижтимоий 
фойдали меҳнатга тайѐрлаш, турли кўринишдаги муносабатларни уюштириш вақтида тар-
тиб-интизомга амал қилиш, ижтимоий-меъѐрларга оўишмай риоя этиш, соўлом турмуш тарзини 
яратиш, ўз шахсий ҳаѐтлари мазмунини белгилашдан мақсад, сўз ва фаолият бирлигини 
таъминлаш борасида ҳар томонлама ижобий ибрат намунасини кўрсатади. 
Шахс шаклланишига таъсир этишнинг ижтимоий-руҳий асосига эга оила жамиятнинг 
ажралмас бўлаги сифатида ижтимоий вазифаларни бажариш билан бирга ўзига хос хислатларни 
ҳам акс эттирадики, бундай хислат психологик қарама-қаршилик ҳамда тавсифлар тўқнашуви-
дан иборат ижтимоий муносабатлардан толиққан инсон организмининг ишчанлик қобилятини 
қайта тиклаш учун зарур бўлган мўътадил иқлимни ҳосил қила олади. Айнан шу туфайли инсон 
оилада ўзини эркин ҳис этади. Бу туйўу халқимиз руҳиятидаги ўзига хос хусусиятлардан би-
ридир. 
Оила тарбиясида объектив ва субъектив омилларнинг роли катта. Объектив омиллар 
сирасига: оиланинг моддий таъминоти ва фаровонлиги, шу билан бирга маиший турмуш дара-
жаси, оила бюджетининг мавжуд ҳолати, ундан оқилона фойдаланиш борасидаги тажриба, 
соўлом руҳий муҳитнинг барқарорлиги ва ҳоказолар кирса; оиладаги шахслараро муносабатлар 
мазмуни, оила аъзоларининг физиологик-психологик, маданий жиҳатдан комиллик ҳамда 
маълумот даражаси, уларнинг қизиқиш ва эҳтиѐжлари ўртасидаги мутаносиблик, оилавий ҳа-
ѐтни тартибга солиш борасидаги ўзаро ѐрдам, ҳамкорлик, бирлик тамойилларига таяниш ва шу 
кабилар субъектив омиллар сирасига киради. 
Болаларда ижтимоий-дунѐвий билимларни эгаллашга бўлган интилиш, ижтимоий фао-
лликнинг шаклланишида ота-оналарнинг самарали иштирок этиши ҳал қилувчи омил бўлиб, бу 
оила тарбиясини муваффақиятли амалга оширишдаги зарур шароитлардан биридир. 
Оила тарбиясида болалар ҳаѐтини тўўри уюштириш, уларни вақтдан тўўри ва унумли 
фойдаланишнинг асосий гаровидир. Боланинг оиладаги вақтини ўйин, меҳнат ва ўқиш фаоли-
ятларига тўўри тақсимлаш ниҳоятда муҳимдир. 
Оила жисмоний ва психологик жиҳатдан соўлом, маънавий баркамол, меҳнатга ҳамда 
оилавий ҳаѐтга тайѐр шахсни шакллантириб бериш лозим. Оила тарбияси мазмуни болаларга 
ижтимоий тарбиянинг машҳур йўналишлари-жисмоний ахлоқий, ақлий, эстетик, меҳнат, эко-
логик, иқтисодий, ҳуқуқий, сиѐсий-ўоявий ҳамда жинсий таълим бериш, уларда фаолият 
кўникма ва малакаларини шакллантиришдан иборатдир. 
Оила муҳитида ташкил этиладиган жинсий тарбия болаларни жинсий жиҳатдан чи-
ниқтириш, уларни тозалик ва озодаликка ўргатиш, ўз соўлиги учун ўамхўрлик қилиш ва 
масъулиятли бўлишларини таъминлашга қаратилган ҳаракатлар мазмунини ифода этади. Бо-

---

123 
лаларнинг соўлом бўлишларида уларнинг кундалик ҳаѐтий режимига амал қилишлари ниҳоятда 
муҳимдир. Ота-оналар ѐки оиланинг катта авлод вакиллари болаларнинг дам олишлари ва 
меҳнат қилишларини тартибга солишга аҳамият беришлари керак. 
Организмнинг бир маромда ишлаши бола саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлашга 
ѐрдам бериб қолмай, шу билан бирга унинг барча юмушлари тартибли ва сифатли бажарилиши 
учун ҳам имкон яратади. 
Марказий асаб тизимининг мустаҳкамланиши учун яхши дам олиш талаб этилади. Ти-
ниқиб ухлаш бош мия-асаб ҳужайраларининг тўла ором олишини таъминлайди. Бу эса бутун 
организмнинг мўътадил ўсишига, унинг иш қобилятини сақлаш ва қайта тиклашга ѐрдам бе-
ради. 
Инсон саломатлигини сақлашда эрталабки бадан тарбиянинг аҳамиятини болаларга 
тушунтириш ҳамда уларнинг эрталабки бадан тарбия билан шуўулланишига кўниктириб бориш 
ота-она назоратини талаб этади. Бадантарбия болани саранжомликка, интизомга ҳам ўргатиб 
боради. 
Овқатланишнинг тўўри ташкил этилиши ҳам боланинг соўлом бўлиб ўсишининг асосий 
омилларидан биридир. Ота-оналар томонидан белгиланган муайян соатларда овқатланишга, 
овқатланишдан аввал қўл ювишга, овқатдан сўнг оўиз чайишга, шунингдек, кунига икки марта 
(эрталаб ва кечқурун) тиш тозалашга, ҳафтада бир марта ванна (ѐки душ, ҳаммом) да чўмил-
тиришга, қўл ва оѐқ тирноқларини олишга одатлантириб бориш зарур. Ушбу ҳолатлар болада 
жисмоний маданиятни шаллантиради. 
Оила тарбиясида болаларнинг ақлий жиҳатдан тарбиялаш ҳам муҳим ўрин тутади. Бу 
борадаги дастлабки вазифа ота-она томонидан боланинг қизиқиш ва эҳтиѐжларини кўра билиш 
асосида тасаввур, идрок, тафаккур, хотира ҳамда диққатни такомиллаштиршга ѐрдам берувчи 
машўулотларга жалб этишдан иборатдир. Шунингдек, маълум йўналишлар бўйича болада 
қизиқишни уйўота олиш, уни ривожлантириб бориш ҳам талаб этилади. Бу борада ота-она ѐки 
оиланинг бошқа аъзолари дунѐқараши, эҳтиѐж ва қизиқишлари доираси ҳамда улар томонидан 
кўрсатилаѐтган намуна тарбиявий омил бўлиб хизмат қилади. Оила муҳитида боланинг ақлий 
жиҳатдан тарбияланиб боришида конструкторлик ўйинлари (кубиклар ѐрдамида уйлар қуриш, 
кесмалар асосида фано (тасвир) лар ҳосил қилиш ва бошқалар), фикр доирасини кенгайтиришга 
ѐрдам берувчи спорт ўйинлари (шахмат, шашка)ни ташкил этиш турли мавзулардаги крассворд 
ва ребус топишмоқларини ҳал қилиш театр, музей ва кўргазмаларга ташриф буюриш ҳамда 
илм-фан, техника ва технология тараққиѐти юзасидан суҳбатларнинг уюштирилиши бу борада 
ўзининг ижобий самарасини беради. 
Ахлоқий тарбия оила тарбиясининг ўзагини ташкил этади. Оилада уюштирилажак 
ахлоқий тарбиянинг мақсади болаларда энг олий ахлоқий сифатлар ота-она ҳамда оиланинг 
бошқа аъзоларига, шунингдек, атрофдагиларга нисбатан меҳр-муҳаббат, катталарга ҳурмат, 
кичикларга мурувват, камтарлик, тўўри сўзлик, меҳнат севарлик, саховат, инсонпарварлик, 

---

124 
адолат, виждон, ор-номус, ўурур, интизом, ижтимоий бурчни англаш ва ҳоказоларни ша-
кллантиришдан иборатдир. Шахсда мазкур сифатларнинг қарор топишида оиладаги муҳит, оила 
аъзоларининг психологик жиҳатдан ўзаро яқинликлари, эҳтиѐж, қизиқиш ва ҳаѐтий ѐндашу-
вларидаги умумийлик, бир-бирларини ҳар қандай вазиятда қўллай олишлари, ота-оналари то-
монидан барча фарзандларга нисбатан қўйилаѐтган талабларнинг ҳамда уларга кўрсатилаѐтган 
эътиборнинг бир хил бўлиши оила тарбиясида ижобий натижаларга эришишнинг омиллари 
саналади. Оилада муайян анъананинг қарор топганлиги, унга оила аъзолари томонидан билди-
рилаѐтган ҳурмат, шунингдек кекса авлод вакилларининг шахси, уларннг ижобий сифатлари, 
меҳнатда эришган (гарчанд у оддий бўлса ҳам) ютуқлари, атрофдагилар билан муносабати бо-
расидаги суҳбат ѐки хотираларнинг ташкил этилиши болаларда ҳаѐтий эътиқоднинг шаклла-
нишини таъминлайди. 
Оилада ташкил этилаѐтган эстетик тарбия болаларда гўзалликни ҳис қилиш, ундан 
завқланиш, табиат гўзалликларидан баҳра олиш асосида ҳис-туйўу, идрок, тасаввур ҳамда қа-
рашларни юзага келтириш ва уларни ҳаѐтни севишга ўргатишдек вазифаларнинг ижобий ҳал 
этилишини назарда тутади. Болалар ѐшлигиданоқ сохта гўзалликлар (ярим яланўоч ѐки яланўоч 
бадан, меъѐридан ортиқ қўлланилган пардоз, урфга кириб бораѐтган косметик операциялар 
“маҳсули”, ўта даражадаги ялтироқ мато ѐки тақинчоқлар) гўзалликни тимсоли эмаслигини 
англаб етишлари лозим. Бола тасаввурида ҳақиқий, табиий гўзаллик (ям-яшил табиат, нафис қор 
учқуни, нозик гуллар, беўубор осмон, виқорли тоўлар, тиниқ зилол сув булоқлари тонгги му-
саффо ҳаво, бепоѐн далалар, қушлар овози, шарқироқ сув, камалак жилоси, шунингдек очиқ, 
хушсурат чеҳра, чиройли табассум, ширали овоз. Таъсирчан бадиий ва санъат асарлари, юксак 
маҳорат билан яратилган ўйинчоқлар, ярашиқли либослар ва бошқалар) нинг намоѐн бўлиши 
учун шарт-шароит яратиб бериш мақсадга мувофиқдир. Болаларда ҳақиқий гўзалликни ҳис 
этиш туйўуси табиат баўрида, музей, кўргазма ва кино-театрларда бўлиш туфайли шаклланади. 
Шу боис мактабгача тарбия ҳамда бошланўич синф ўқувчилари билан табиат баўрига, кўргазма 
ва кино театрларга уюштирилган саѐҳат ҳамда ташрифлар катта тарбиявий кучга эгадир. 
Меҳнат тарбияси ҳам оила тарбиясининг асосий йўналишларидан бири саналади. 
Шахснинг мустаҳкам тавсиф ва қатъий ирода эгаси бўлиб вояга етишида меҳнатнинг аҳамияти 
каттадир. Болаларни оилада тўўри тарбиялашда оила хўжалигининг юритиш ишига жалб қилиб 
туриш ката аҳамият касб этади. Болалар томонидан бажариладган оилавий юмушлар уларнинг 
жисмоний ва ақлий камолоти даражасидан ортиқ бўлмаслиги, уларни тезда толиқишлари ѐки 
майиб бўлишларига сабаб бўлмаслиги лозим. Болалар зиммасига уларнинг ѐши, ривожланиш 
даражаси, жисмоний қувватига мувофиқ юмушларни тақсимлаб берилиши, берилган топши-
риқларнинг бажарилишини, уларнинг сифатини катталар томонидан назорат қилиб туриш, ба-
жарилган топшириқларнинг ҳаққоний баҳосига эга бўлиши боланинг меҳнатга бўлган ҳавасини 
оширади, унда ўз кучига ишончини юзага келтиради. 

---

125 
Оилада мустақил равишда, айрим юмушларнинг ўзаро ҳамжиҳатликка асосланган ҳолда 
бажарилишига эришиш катта аҳамиятга эга. 
Меҳнатни ташкил этишда ота-оналарнинг шахсий намунаси ака-опалар ибрати, шу-
нингдек, ота-онанинг бола билан бирга ишлашлари катта тарбиявий кучга эгадир. 
Оиладаги меҳнат болаларни фаросатли бўлишга ишни режали олиб боришга, вақтдан 
унумли фойдаланишга, тежамкор бўлишга, шунингдек, ўзгалар меҳнати ҳамда инсон меҳнати 
маҳсули бўлган неъматларни асраб-авайлашга ўргатади. 
Оилада, шунингдек, атроф-муҳит муҳофазасига оид тарбиявий ишлар ҳам ташкил эти-
ладики, бу ҳолда болаларда “инсон-табиат-жамият” тушунчалари ўртасидаги ўзаро мувофиқлик 
борасидаги ўояларнинг қарор топишига замин ҳозирлайди. Оила муҳитида ташкил этилаѐтган 
ҳовли саҳнини супуриб-сидириш, гулзор ташкил этиш, кўчатлар ўтказиш ҳамда уларни парва-
риш қилиш, ахлатларни сув ҳавзаларига ташламаслик, ўсимлик ва ҳайвонларга нисбатан эҳти-
ѐткорона муносабатда бўлиш каби ҳаракатлар болаларда табиатни асрашга нисбатан масъуллик 
туйўуларини шакллантиради. 
Оилавий ҳаѐтнинг меъѐрида бўлиши кўп жиҳатдан оила бюджетининг ҳолатига ҳам 
боўлиқ. Шу боис оила аъзолари меҳнати эвазига яратилаѐтган моддий маблаўларни те-
жаб-тергаб, улардан оқилона фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу эса болаларни ѐшликдан 
пул билан муомила қилишга ўргатиш, ўзининг шахсий ҳамда оила аъзоларининг буюмлари, 
шуннгдек, оила аъзолари мулкига нисбатан масъулиятли ѐндашишга кўниктириб бориш, им-
конини беради. Болаларга пулнинг инсон меҳнатига тўланадиган қиймат эканлигини тушун-
тириб бериш учун оиланинг энг муҳим эҳтиѐжлари учун ишлатилиш лозимлигини уқтириш 
уларнинг иқтисодий тарбиясига ижобий таъсир кўрсатган бўлар эди. Оилада ташкил этиладиган 
иқтисодий тарбия болаларда иқтисодий саводхонликни ҳамда иқтисодий тафаккурни шалла-
нишида муҳим ўрин тутади. Болаларда иқтисодий тафаккурни ҳосил қилишда ота-она, оиланинг 
катта ѐшли аъзоларининг намунаси катта тарбиявий таъсир кучига эгадир. 
Оила шароитида уюштирилаѐтган суҳбатлар орасида ҳуқуқий мавзудаги суҳбатлар 
алоҳида диққатга сазовордир. Оммавий ахборот воситалари орқали аҳоли эътиборига ҳавола 
этилаѐтган ҳуқуқий мавзудаги кўрсатув мақолалар, эшиттиришлар шунингдек, оммабоп 
ҳуқуқий адабиѐтлар ҳамда уларда илгари сурилаѐтган ўоялар юзасидан ўтказиладиган 
суҳбатлар, болаларда ҳуқуқий тасаввур, идрок, тафаккур, саводхонлик, фаоллик, масъуллик, 
эътиқод ва салоҳиятни қарор топишига олиб келади. Оила муҳитида болаларга уларнинг бур-
члари тўўрисидаги маълумотларни бериб бориш, ўз навбатида, ҳуқуқлардан фойдаланиш 
йўлларини кўрсатиб бериш бу борада яхши самаралар бера олади. 
Оила болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик туйўуларини ҳосил қилувчи ўзига хос 
маскан саналади. Болалар “Ватан” “Халқ” тушунчаларнинг моҳиятини дастлаб ана шу масканда 
ўзлаштириб оладилар. Зеро, оиланинг ўзи Ватанинг бир бўлагидир. Оила шаънини ҳимоя 
қилиш, уни сақлаш тўўрисида қайўуриш Ватан шаъни, эл-юрт манфаати учун курашиш 

---

126 
туйўулари билан узвий боўлиқ бўлишига эришиш оилада ташкил этилаѐтган ижтимоий-сиѐсий 
тарбиянинг асоси бўлиши лозим.