Izzax dpi rektori

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Romantizm nima?
   
2. 
   Nima uchun romantizmni myetod sifatida foydalaniladi?
   
3. 
   Romantizm myetodini qanday o’ziga xos xususiyatini bor
   
4. 
   Romantik tasvir dyeganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Ryevalyuuion romantizm dyeganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Romantizm ijodiy myetod sifatida qachondan shakllandi?
   
7. 
   Romantizm asosan qaysi davrda juda taraqqiy etdi?
   
8. 
   Romantik tasvirning yetakchi xususiyati nimada?
   
9. 
   Siz yoqtirgan qaysi asarda romantik tasvir kuchli?
   
10. 
    Sharq adabiyotida romantizm taraqqiyoti masalasiga qanday munosabatdasiz?
    

MAVZU: BADIIY ADABIYOTDA REALIZM METODI

R E J A

1. "Realizm" atamasining mazmun va mohiyati.

2. Realizmning ijodiy myetod sifatida shakllanishi.

3. Realizm turlari. Sotsialistik realizm va uning kamchiliklari.

4. Tanqidiy ryealizm va uning hozirgi adabiyotda tutgan o’rni

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkent o’qituvchi nashriyoti 1986

2. A.Quljonov. Realizm va romantizm.
TAYANCH IBORALAR

1. Metod. 2. Realizm 3. Uslub.

Ilmu adab, axloq-odobni yig’indisi bo’lgan adabiyotda realizm myetodi o’ziga xos ahamiyatga ega. Avvalo, bu atamaning ma’nosi hakida Realizm - bu borlikka, bizning o’rab turgan barcha narsalarga ryeal, ya’ni, to’g’ri yondoshishdir. Adabiyot sohasida ha, bu atama voqyelikni to’g’ri tushunish va uni hamma ziddiyatlari bilan badiiy obrazlarda xaqqoniy in’iko ettirish ryealizm xisoblanadi. Demak, bundan ko’rinib turibdiki, ryealizmning romantizmdan farqi butun borliqni qanday bo’lsa, o’shandayligicha tasvirlashdir. Romantizmda esa, bizga ma’luki, bo’rttirish; mubolag’alar yetakchi rolpo’ynaydi.

Bizning qadimgi ajdodlarimiz, buyuk yozuvchilarimizning asarlarida, yirik nasriy va nazmiy hikoya va ash’orlarida romantizm yetakchi ahamiyat kasb etadi. Insonlarning komillikka, yaxshi yashashga, odilona jamiyat qurishga bo’lgan intilishlari klassik asarlarimizda juda chiroyli tasvirlanadi. Bunda albatta romantizmdan kyeng foydalanilgan. O’z navbatida hayotdagi ryeal voqyeliklar ham badiiy obrazlarda talqin etilgan. Biroq hali u davrda ryealizm ma’lum bir myetodi sifatida emas edi.

Bizga ma’lumki, myetod so’zi, ma’lum bir san’atkorning anglanayotgan voqyealikka ijodiy munosabatining umumiy printsipi, yoki boshqacharoq qilib aytganda badiiy asarda voqyelikni qayta tiklash uslublarining yig’indisidir.

Shunga ko’ra, jahon adabiyotida klassitsizm, romantizm va ryealizm myetodlari mavjud bo’lib, tarixan o’ziga xos shakl-shamoyiliga egadir. Biz ko’rib o’tmoqchi bo’lgan ryealizm myetodi esa, ana shu ijodiy myetodlarning eng kyenja vakili bo’lib, uning kyelib chiqishi, myetod sifatida namoyon bo’lishi XIX asrning 2-yarmida Yevropa xalqlari adabiyotida ko’rinadi.

Bu ijodiy myetodning o’ziga xosligi shunda ediki, avvalgi davrlar adabiyotida rivojlangan xislatlar, realizm adabiyotida yuksak darajaga ko’tarildi va adabiyotning asosiy tamoyillariga aylandi. Gumanizm, insonparvarlik kabi xislatlar ryealizmning bayrog’i bo’lib qoldi. Adabiyot, insonning ryeal hayotini va bu hayotining ryeal sharoitini tadqiqi etishga ko’chdi.

Adabiyotda realizm myetodi hayotga juda yangi hikoya, povsyetp, roman, drama kabi adabiy janrlarda kyeng yoyila boshlandi.

Xususan, o’zbek adabiyotida ryealizm myetodi, XX asrning boshlarida, yirik o’zbyek yozuvchilari A.Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Maxmudxo’ja Bexbudiy, Hamza kabi ma’rifatparvarlar ijodida namoyon bo’la boshladi. Ayniqsa, o’zbyek romanchiligining asoschisi hisoblangan A.Qodiriy ijodida juda kyeng o’rin tutadi. Birgina "O’tgan kunlar" yoki "Obid ketmon" romanlarini eslatib o’tishlik so’zimizning isbotiga kifoya qilsa kyerak. Yuqorida nomlari zikr qilingan ma’rifatparvar yozuvchilar, o’zbyek xalqining o’tmishi va bugunini aks ettirgan asarlarida ryealizmdan juda yaxshi foydalandilar. Ular o’zbek xalqi hayotini borligicha, juda chiroyli badiiy obrazlarda o’z kitobxonalariga havola etdilar. Ularning ryealistik hayot va badiiylik bilan yo’g’rilgan asarlari . bugungi kunda har bir kitobxonning syevimli asariga aylanib, hozirgi davrda ham qo’ldan tushmay kelayotgan nodir yodgorliklardandir.

Realizm myetodining bu ajoiyb xususiyatlari uning juda ham katta ma’rifat ahamiyatini ta’min etadi. Hayotni xar taraflama va chuqur o’rganish jihatidan ryealizm adabiyoti barcha xalqlar adabiyotida katta yutuqlarga ega bo’ldi va yetakchi ahamiyat kasb eta boshladi.

Buyuk rus yozuvchisi Byelinskiyning ta’rificha, "haqqoniylik va badiiy ta’sirchanlik" - realizm myetodining ikki muhim talabidir. Hayotni haqqoniy va ta’sirchan tasvir etish uchun uni har taraflama kyeng qamrab olish zarur. Hayotiy konfliktlarni ro’y-rost tasvirlash ryealizm adabiyotining asosiy talablaridan biridir. Yetuk ryealistik asar davrining kuchli ziddiyatlarini xaraktyerlar va ularning byeayov kurashi orqali byerish bilan ajralib turadi. Hayotiy konfliktlarning chin ma’nosini ochib tashlash uchun ryealistik tasvirda mubolag’aga kyeng o’rin byeriladi va bu mubolag’a hayotiy haqiqatga zid bo’lmaydi. Realizm adabiyoti vositalari xilma-xil va boy bo’lib, hayotni "hayotning o’z shakllarida tasvirlashdan" boshlab, masal, ertak va afsonagacha bo’lgan hamma shakllarini o’z ichiga oladi.

XIX asr Yevropa yozuvchilari, XX asrning boshlaridagi o’zbyek yozuvchilarining ijodida ryealizmning hayotiga va xalqqa yaqinligi yana ham oshdi, uning vositalari yana ham mukammallashdi. Bu esa, o’z o’rinda adabiyotda yangi bosqichlarni ta’minladi.

Sobiq sho’rolar davlatida bo’lib o’tgan 1917 yil voqyealaridan so’ng Rossiya va o’sha paytganda 14 ittifoqdosh ryespublika birlashib, yangi totalitar davlatni vujudga kyeltirishdi. SSSR dyeb atalgan bu davlat, sotsialistik diktatorlikka asosiga qurilgan edi. Tyeng xuquqli dyeb nomlangan, aslida esa, boshqa davlatlar va millatlar ustidan zo’ravonlik bilan hukmron bo’lib olgan Rossiya, boshqa millatlarning boy o’tmish myerosidan ayirib, erkini to’sib, millat o’zligini yo’qotishga harakat qildi. Bu esa o’z navbatida adabiyot sohasini ham chyetlab o’tmadi. O’z millatini, o’z erki va istiqbolini kuylagan, orzu kilgan millat o’g’lonlari, "xalq dushmani", "millatchi" tamg’alari ostida 30-yillar qatag’onining qurboni bo’ldilar. Jumladan, o’zbek xalqining ma’rifatparvar yozuvchi va shoirlari bo’lgan A.Qodiriy, A.Avloniy, CHo’lpon, U.Nosir, Fitrat singari yangi adabiy oqim vakillarini eslatib o’tish kifoya. Aynan shu davrga kyelib, realizm myetodining yangi turi sotsialistik ryealizm myetodi yuzaga kyela boshladi. Badiiy adabiyot, ayniqsa realistik adabiyot siyosat va mafkura bilan hisoblashmay iloji yo’q. Chunki, har kanday sharoit va tuzumda ham adabiyot shu tuzumning real voqyealiklarini badiiy obrazlarda talqin etadi.

Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, soitsalistik realizm metodi 20 - yillarda boshlab shakllana boshladi. Bu myetodning maqsad va vazifalari yangi, soitsalistik jamiyatni va shu jamiyat kishilarining baxtli, farovon hayotini hamda Kommunistik partiyaning "el farovonligi" yo’lida olib borayotgan siyosatini madh etishdan iborat edi. Turli millat va ellatlarning yagona maqsad-soitsalizm yo’lidan og’ishmay borib, kelajakda kommunizm kurish yo’lida markscha-lyenincha g’oyalarni butun omma ongiga singdirish bu davr, sotsialistik ryealizm adabiyotining vazifasi edi. SHu yorinda narsani ta’kidlab ztish joizki, "realizm" atamasining ma’nosi, bu davrga kyelib o’zining asl qiyofasidan biroz uzoqlashdi. Ya’ni, ko’proq ryeal voqyealiklarni emas, balki, ko’p hollarda partiyaning mafkuraviy quroli bo’lib xizmat qildi. Qanday asar bo’lmasin, hikoyami, ochkyermi yoki romanmi, albatta shu asarda sotsializmni, partiyani yoki kommunist shaxsni idyeal obraz sifatida tasvirlash shart edi. SHu davr yozuvchi va shoirlari ma’lum bir qolipga tushib, bo’g’iq ijod qilishga majbur edilar.

To’g’ri, bu davrda ham adabiyot rivojlanishdan to’xtab qolmadi. Aksincha, u olg’a qarab siljidi. Shu davrda A.Qahhor, G’.G’ulom, M.SHayxzoda, Oybyek va boshqa ko’plab, yirik o’zbek yozuvchi va shoirlar yetishib chiqdilarki, ular o’zbek adabiyotida munosib iz qoldirdilar. Lekin, ular ham erkin, yayrab ijod qila olmadilar. O’z fikrlarini baralla ayta olmadilar.

Sotsialistik ryealizm metodining yana bir kamchiligi shunda ediki, u boy o’tmish myerosimizni "eskilik sarqiti", "mistik adabiyot" kabi bo’htonlar bilan qaraladi. Ma’lumki, o’tmishsiz kyelajak yo’q. O’z o’tmishini unutgan xalqning, millatning ertasi qorong’u. Sotsialistik ryealizm myetodi, bizning boy ma’naviy myerosimizni, dinimiz, qadriyatlarimizni tan olmadi. O’sha davrlarda yaratilgan ko’plab asarlarda, faqat davr ruhi aks ettirildi. Shu boisdan bugungi kun kitobxoni uchun 70-80 yillar muammosi, partiya va siyosatning qizig’i yo’q. Chunki, bu asarlarning katta qismi, yillar o’tishi bilan o’z kuchini yo’qotdi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, sotsialistik ryealizm myetodi o’zini oqlay olmadi. Ma’lum ma’noda davr myetodi bo’lib qoldi.

1991 31 avgust kuni tarixiy hodisa yuz byerdi. Asrlar davomida ushalmas orzu bo’lib kyelayotgan mustaqillik, hurriyat qo’lga kiritildi. Bu esa, o’z navbatida adabiyotga ham ijobiy ta’sirini o’tkazdi.Yillar davomida yozuvchi-shoirlar qalbida byerkinib yotgan buloqlar ko’z ochdi. "So’z erkinligi" , "fikr erkinligi" kabi yangi atamalar hayotga, ijodga kirib kyela boshladi. Jumladan, ryealizm myetodining yana bir turi bo’lgan tanqidiy rayelizm, mustaqillik sharofati bilan badiiy adabiyotda o’z o’rnini topa boshladi. Tanqidiy ryealizm - jahon adabiyoti va san’ati tarixida ryealizm taraqqiyotining eng baland bosqichidir. CHunki, bu myetod, tarixiy an’analar, qadriyatlarni o’z o’rniga qo’yadi va undan juda samarali foydalanadi. Badiiy asarda tanqidiy ryealizm myetodi asar kahramonining ichki kyechinmalarini, uning hayotidagi yutuq va kamchiliklarini aniq-ravshan yoritib byeradi. Biz bu myetod yordamida asar kahramonini yaqinroq taniymiz. Ryeal voqyealikka o’z munosabatimizni bildiramiz.

Hozirgi davr adabiyotida bu myetodning tutgan o’rni byeqiyosdir. Bu gungi kun yozuvchisi o’z asarida boy ma’naviy myerosimizdan byemalol foydalanishi mumkin. O’z navbatida hozirgi zamon kitobxonining ongi ham juda yaxshi rivojlangan bo’lib, yozuvchidan umrboqiy, mazmunan pishiq-puxta badiiy asar talab qilishga haqli. Tankidiy ryealizm myetodi esa, ijodiy myetod sifatida bugungi davr ruhi bilan hamnafas ravishda rivojlanib borib, insonlarning ezgu va xayrli ishlari yo’lida xizmat qilmog’i lozim. Bugungi kun talabi ham shudir.