Izzax dpi rektori

MAVZU: SAN’ATKOR USLUBI.

Reja

1. Uslub atamasi haqida.

2. Ijodda uslubnining ahamiyati

3. San’atkor uslubining shakllanishiga ta’sir qiluvchi faktorlar

4. Milliy uslubning tarixiyligi

5. Adabiyotda uslubning rang-barangligi....

ADABIYOTLAR RUYXATI

1. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkyent, 1986

2. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. Toshkyent 1978-1979

3. Byelinskiy. Tanlangan asarlar. Toshkyent 1955

4. Nosirov U. Ijodkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi. Toshkyent 1981

TAYANCH IBORALAR

1. Uslub 2. Milliy uslub 3. Uslubiy faktorlar 4. Ijodkor shaxs va badiiy uslub

"Uslub" atamasini kyeng va tor ma’noda tushunish mumkin. Uslub-kitob ma’noda yozuvchi ijodidagi g’oyavyi-badiiy xususiyatlar birligi, tor ma’noda ifoda usuli ma’nosini bildiradi. Kyeng ma’noda tushuncha ijodkorning dunyoqarashi, badiiy asardagi g’oyalar, syujyet va xaraktyerlar doirasi, badiiy tasvir vositalari tili va boshqalarni qamrab oladi. YOzuvchi uslubi ijodning o’ziga xos xususiyatilari, uning hayotini anglash darajasi va hayot voqyealarini tasvirlash myetodi., yozuvchi ijodi shakllangan va rivoj topgan davrning shart-sharoitlari bilan bog’liqdir. YOzuvchi ijodining o’ziga xos xususiyati ayni bir vaqtda badiiy asarning ham mazmuni, ham shaklida ifodalanadi. Ba’zan bir yozuvchining ijodiga xos xususiyatlargina emas, balki hayotga mtsunosabat, adabiyotning vazifasini anglash jihatidan bir-biriga yaqin bo’lgan yozuvchilarning ijodidagi o’xshash g’oyaviy-badiiy xususiyatlar ham ba’zan uslub dyeb yuritiladi. Biroq bu jixatlar yaqin bo’lgan yozuvchilar guruhini aniqrok qilibadabiyoqimdyebatashmumkin.(Syentimyentalizm,simvolizm,futurizm,oqimlar xaq).

Uslub tyermini adabiyotshunoslik bilan bir katorda tilshunoslikda ham qo’llaniladi. YOzuvchi badiiy asar yaratar ekan uning o’ziga xos uslubi badiiy asarning barcha elyemyentlarida namoyon buladi. Asar syujyeti, kompozitsiyasi, tili g’oyasi har bir elyemyentida namoyon bo’ladi. Uslubni san’atkor asarining problyematikasida, asar matyerialini tanlay bilishida, obrazlar sistyemasida, xaraktyerlar yaratishda., konflikt tanlashida uning yechimida, muallif niyatini asar syujyetga singdira bilishida ko’rish mumkin. (SHu o’rinda "Sinchalak", "Tyemir xotin" kabi asarlarga to’xtalib o’tiladi. "Erk" qissasining yechimiga alohida e’tibor byeriladi).

San’atkor uslubini ko’rsatuvchi birinchi omil asar tilining o’ziga xosligidir. Bunda badiiy tasvir vositalar asosiy o’rin tutadi. Bular jumlasiga ayniqsa, shye’riy asarlardagi ritmik intonatsion xususiyatlarning o’ziga xosligi, avtor nutqining o’ziga xosligi, byerilishi tartibi, so’z va iboralarning ta’sirchanligi va hokazolar tushuniladi. Pyersonajlar nutqining milliy til ichki imkoniyatlarining xususiyatlaridan kyelib chiqib tasvirlash ayniqsa yozuvchi uslubini ko’rsatishdagi yetakchi xususiyat sanaladi. Biroq ayni shunday paytda boshqalar uslubiga taqlid qilish, yoki ataylab taqlid qilmagan holda ham moyillik syezilib qoladi. Mayl (manyera) shakllanib yetmagan uslubdir. San’atkor uslubining shakllanishida qator omillar mavjud. San’atkor o’zigagina bog’liq bo’lgan omillarga eng avvalo uni hayotni tyeran, obrazli mushohada qila olishi, ilmiy bo’lishi, har bir voqyea va hodisaning san’atkor ko’zi bilan ko’ra olishi kabilar kiradi. Tashki fatkorlariga esa ijtimoiy sharit san’atkorga bo’lgan iqtisodiy va siyosiy munosabat, xalqning badiiy ijodiiy myerosi kabilar kiradi. Har bir san’atkorning o’ziga xosligi uning shaxsini byelgilaydi. uni xalqqa tanitadi, mashxur qiladi. Maslaan A.Kahhorning hayoti uni xalqqa tanitdi. San’atkor uslubini o’ziga xosligi chukur ilmiy mulohazalar va munozaralar asosida hal etiladi. Badiiy asar mazmunini uslubga kiritish mutlaqo noto’g’ri. Uslub badiiy shakl komponyentlarida namoyon tutadi. SHuning uchun ham uslubni nisbiy turg’unligini nazardan kochirmaslik kyerak. Ijtimoiy hayotidagi o’zgarish, siyosiy munosabatlar tufayli san’atkorning dunyokarashida ham ma’lum ma’noda o’zgarishga uchrashi mumkin. Dunyoqarash ijtimoiy hayot va jamiyatdagi ilmiy, siyosiy, axloqiy estyetik qarashlar yig’indisidir. Dunyoqarashda ijtimoiy turmush aks etib, u muayyan tarixiy davrda inson tafakkuri erishgan bilim darajasiga va ijtimoiy tuzumga bog’liqdir.

SHu sababdan dunyoqarash sinfiy xaraktyerga ega bo’ladi. YOzuvchi dunyoqarashi esa dunyoni idrok etish, davrning ilg’or va qaloq tyendyentsiyalarini sinfiy pozitsiya turib xal etishdan iborat. Haqiqatdan ham sa’atkor o’z zamonasining ko’z-qulog’i sifatida tarixiy hodisalarga o’z ko’zi bilan qarab, baholaydi. San’atkor inkor kilishi, ma’kullashi mumkin. Har doim ham yozuvchining maqsadi, dunyoqarashi badiiy asardan chiqarilgan xulosaga tyeng kyelavyermaydi. Jumladan Lyev Tolstoy ijodi bilan uning siyosiy qarashlari o’rtasidagi ziddiyat mavjudligi bizga ma’lum. U buyuk san’atkorning dunyoqarashi ryevolyutsion ruhda bo’lmasada, xalqning mavujud tuzumga noroziligini tasvirlab quyiishi uni xayotni xaqqoniy tasvirlashga, ryevolyutsion xarakatrlarni ma’kullagan san’atkor darajasiga ko’tarib quydi. Dyemak, xulosa qilib aytsak, san’atkor uslubini byelgilashda uning dunyoqarashining ham o’z munosib o’rni bor. Uslubda butun xalq uchun muayyan xudud uchun umumiy xususiyatlar namoyon bo’ladi. Aynan shu narsa yozuvchi uslubini byelgilaydi. Masalan, A.Kahhorning "Qo’shchinor chiroqlari" romanida: "Siddiqjon qaytib kyelganida tok ostidagi eski so’rida sochilib yotgan byehilarga ko’zi tushdi" satrlarini birinchi marta o’qigan toshkyentlik kitobxon birinchi marta so’rida byehilarning sochilib yotishini tasavvur qilolmaydi. CHunki so’ri toshkyentliklar shyevasida ishkomning bir turini bildiradi. A.Qodiriyning barcha asarlarida milliy kolorit o’ziga xos byerilganlagi uchun ham adib ijodi umrboqiydir. Masalan: "Myehrobdan chayon" romanida : Ra’no yo’lakda ikkita ukasining o’rtasiga kirib, ularning loy o’yinida ishtirok etar edi. Aynan shu o’rinda muallif usulining o’ziga xosligini ko’rish mumkin.