Izzax dpi rektori

MAVZU: SAN’ATKORNING IJODIY INDIVIDUALLIGI
R E J A

1. Ijodiy individuallik shartlari va ko’rinishlari

2. Ijodiy individuallikka turli davrlardagi munosabat

3. San’atkor shaxsi va ijodiy individuallik

4. San’atkor ijodini baholashda individullikning ahamiyati
ADABIYOTLAR RUYXATI

1. V.G.Byelinskiy. Tanlangan asarlar, Toshkyent 1955

2. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkyent 1980

3. I.Sulton. myetodning imkoniyatlari. O’zbyek tili va adabiyoti jurnali. 1978 yil 74-byet

TAYANCH IBORALAR

1. Individuallik 2. San’atkor shaxsi 3. Ijodiy jarayon 4. Simvolizm.

Badiiy ijodda san’atkor shaxsi katta o’rin tutadi. San’atning taraqqiyoti ijodkor shaxsining namoyon bo’lishi bilan bog’liq. Har bir san’atkorning voqyealarga qarashi, tafakkurining saviyasi, estyetik idrok qilishi bilan bog’liq. Xuddi shu narsa san’atkorning ijodiy individualligini kyeltirib chiqaradi.

YOzuvchi hodisalarni byelgilash ham ijodiy individuallikka bog’lik. San’atkor qanchalik ziyrak, nigohi o’tkir bo’lsa, voqyea-hodisalarni ichiga kirib boradi. Xullas, har bir san’atkor boshqalarga o’xshamasligi bilan farqlidir.

Bu hakida L.Tolstoy shunday fikr bildiradi: "Har bir yangi asarni o’qir ekansiz, o’sha yozuvchidan boshqalar byerolmagan nimalarni aytoldi dyeb qidirasiz. Dyemak, san’atda o’z ovozing muhimdir".

SHuning uchun 4 ta yozuvchi bir voqyealikni 1 vaqtda bayon etsa ham, lyekin ular bir-biridan farq qilib turadi. Bu esa yozuvchini hatni rang-barang ochishdagi individualligidir.

Burjua adabiyotshunoslari ijodda san’atkorning rolini noto’g’ri talqin qiladilar. Ular san’atda shaxsning rolini inkor qiladilar. Ayrim hollarda shaxsning rolini oshirib yuboradilar.

Naturalist yozuvchini quruk faktlar tuplovchi dyeb biladilar. Strukturalistlar san’atakorning rolini inkor etib. ijod san’atkorning myeniga sira aloqalar emas dyeydilar.

Har qanday san’at ham sub’yektiv hodisadir. San’atkorning voqyeliklikka nisbatan qarashi asosida tug’iladi. Sub’yektivlik sub’yektivizm emas. San’atda sub’yektivlik voqyea-hodisalarga shaxsiy munosabat bo’lsa, sub’yektivizm esa voqyea-hodisalarga byevosita ishtirok etishdir. YA’ni hayotni buzib tasvirlashga olib kyeladi. Natijada, juda ob’yektiv va to’g’ri ko’ringan narsalar asarlarda sub’yektivizm bo’lib chiqishi mumkin. Aksincha, lirizm ko’zi bilan asar haqqoniy bo’lib chiqishi ham mumkin. Bir vaqtlar shu narsani tushinilmasdan lirikadagi kyechinmalarni chorlovchi, intim lirika dyeb kamsitilgan. Bu lirika grajdan lirikasiga qarama-qarshi qo’yilgan. SHuning uchun muhabbat mavzusidagi kyechinmalarga bog’langan shye’rlar qadrlanmagan. Masalan, Zulfiyaning H.Olimjon vafotidan kyeyingi yozilgan asarlariga shunday munosabat bildirilgan.

Masalaga shunday qarash matnbozlikni kuchaytirdi. Lirikada san’atkor shaxsning xususiyatlari shunday qarash 60-yillarda ham, takrorlandi. Aslida bular vulgar sotsiologizmning zararli qarashlaridir. (Vulgar sotsiologizm - ijtimoiy hodisalarni siyqa talqin qilishdan iborat bo’lib, bunday talqin qilish tarixiy matyerializmni buzadi).

Bugungi istiqlol mafkurasi davrida ijodkorning san’atdagi individualligiga alohida e’tibor byerildi. Eng katta ijtimoiy hodisalar ham san’atkorning dardiga aylanadi. San’atkor shaxsining xususiy kyechinmalari ham umumiy insoniy muammolar darajasiga ko’tariladi. CHunki san’atkor zamon farzandidir. ("YUlduzli tunlar" romani).

Zamonning orzu intilishlari bilan yashaydigan shaxs bu - san’atkordir.

San’atkor shaxsiy muayyan sharoitida shakllanadi. San’atkor shaxsining shakllanishida davrning ijtimoiy ehtiyojlari ham katta ta’sir qo’rsatadi. Individualistik ijodning har bir turida o’ziga xos namoyon bo’ladi.

Folpklor asarlarida individuallik kuchsiz bo’ladi. Xuddi shuningdyek, yozuvchining dastlabki ijodiy davrida bu narsa yaqqol syeziladi.

San’atkor kamolga yetgan sari uning individualliga to’liq,namoyon bo’lib, sayqallanib boradi. Davrning katta muammolari asarlarida ko’rina boshlaydi, falsafiy umumlashmalar chiqarila boshlaydi. Davrning ehtiyojlari zamonlarining armon - orzu - istaklari uni qamrab oladi.

YOzuvchining tarixiy va ijodiy individualligi. Xar ikki narsa emas. Ijodiy individuallik badiiy asardagi ijodiy individuallik bo’lsa, tarixiy individuallik esa yozuvchining shaxs sifatida individuallagidir. Umar Xayyom mayni ko’p kuylasa mayxur dyeb o’ylamaslik kyerak. Pyetrarka o’zi monaz bo’lishiga karamay, monaxlikni qoralagan. Balzak asarlarida pulni qoralagan, aslida o’zi pulni yaxshi ko’rgan. Bualo xajviy gye’rlarni yozgan, o’zi tabiiydyek juda muloyimi inson bo’lgan. SHu ikki narsa ayrim hollarda bir-biri bilan uyg’un bo’lsa yaxshi.

Biografik myetod ijodkorlari yozuvchi ijodidagi barchasini uni shaxsiy biografiyasiga bog’lab qzyadi. Har doim ham buni bog’lash to’g’ri emas.

YAratilgan asarlarda yozuvchilar hayotining ayrim tomonilari aks etishi tabiiy. Jumladan, Oybyekning "Bolalik", N.Safarovning "Navro’z", A.Qahhorning "O’tmishdan ertaklar" , " Qo’rgan kyechirganlarim" asarlarida biografik myetod talablariga javob byeradigan o’rinlar bor. Ayrim yozuvchilarning yoshlik yillaridagi bo’lib o’tgan voqyealar ijodlariga ko’p narsa byergan. Balzak bolaligida qo’p aziyatlar chyekkan. Uning bu qiyinchiliklari butun umriga yetadigan ijodiy matyerial bulgan. CHunki uning onasi zikna va qattik ko’l ayol bo’lgan. S. Ayni - butun umr bo’yi 1917 yilgacha ya’ni "inqilob" gacha bulgan davrning yozib tugataolmagan

"Qullar". "Qulbobo" asarlari shunday yaratilgan asarlardir. A.Qahhoroning "Bobur" hikoyasida voqyealar ham.

Masalan, Mopassan 1850-1893 yilda yashab o’tgan, 1871 yilda bo’lib o’tgan Parij komunasini guvohi bo’lgan. Lyekin o’z ijodida bu haqida xech narsa dyemagan, tilga ham olmagan. CHunk bu voqyealar yozuvchining ijodiy kyechinmasiga aylanmagan.

San’atkorni san’atkor qiladigan narsa yozuvchi kuzatishlarining boyligi, taassurotlarining kyengligidir. YOzuvchining fikr boyligi tugab qolmasligi uchun u izlanish, kuzatish, ilmiy bilimini oshirib borashi shart.

Ijodkorlik yuksak mas’uliyat talab etadi. Ijodkor hyech qachon shu mas’uliyatni unutmasligi kyerak. Hayotdagi xujjatlarni o’rganish zarur, biroq yozuvchi bu bilan chyeklanib qolmasligi kyerak. Ijodda yozuvchining fantaziyasiga ham katta o’rin tutadi. Badiiy to’qimasiz asar san’at darajasiga qo’tarilmaydi. Badiiy to’qimagina asarni zyerikarlilikdan saqlab qoladi. Biroq, badiiy to’qima uydirma bo’lmasligi kyerak. Badiiy to’qimadan yozuvchi ular orasidagi dialyektik voqyealarni to’playdi.

Ijodkorning individualligiga ijodiy myetod ham katta ta’sir etadi. Klassitsizm adabiyotida ijodkorning individualligi umuman ko’rinmas edi. Simvolizm va syentimyentalizmda ijodkorning individualligi kuchli namoyon bo’ladi. Biroq syentimyentalizm - (frantsuzcha - hissiyot - badiiy myetod 18 asrda Angliyada paydo bo’lgan, so’ngra asosan Yevropa adabiyotida tarqalgan. Angliyada Russo, Jan Polp - Gyermaniyada Rossiya N.Karamzin, V.Jukovskiylar bo’lgan. Ular sirli his tuyg’ularga sajda qilish bilan chyeklangan edi). Ijodkorni voqyealikka qrama-qarshi qo’yib qo’yadi. Simvolizm ijodkor «myen»ini ilohiylashtirib qo’yadi. Romantizmda ham hayot har tomonlama ochilmaydi. Ijodkor individualligi to’liq namoyon bo’ladi.

Adabiyot tarixida yirik yozuvchilar hal kiluvchi rolp o’ynaydilar. Adabiyotga gyenial yozuvchilarning roli juda ham katta bo’ladi. Mayda yozuvchilar ham adabiyot tarixini yaratishda katta o’rin tutadilar.

YOzuvchining individualligi kitobxon va yozuvchi munosabatlariga bog’liq.

SHunday kilib adabiyotda yozuvchi individualligi, uning mahoratini ko’rsatib byeruvchi asosiy omil sanaladi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Ijodiy individuallikni qanday tushunasiz?
   
2. 
   Ijodiy individuallikni qanday shartlari mavjud?
   
3. 
   Ijodiy individuallikni ko’rinishi qanday?
   
4. 
   Ijodiy individuallik ijtimoiy hayotga bog’liqmi?
   
5. 
   Ijodiy individuallik turli davrlarda qanday bo’ladi?
   
6. 
   Ijodiy individuallikka san’atkor shaxsi qanday ta’sir etadi?
   
7. 
   San’atkor ijodini baholashda ijodiy individulikning ahamiyati bormi?
   
8. 
   A.Qahhorning ijodiy individualligi nimada ko’rinadi?
   
9. 
   Siz yoqtirgan yozuvchilarning ijodiy individualligi nimada dyeb bilasiz?
   
10. 
    Ijodiy jarayon yozuvchining individualligini byelgilashda qanday ahamiyat kasb etadi?