Изланувчилар online илмий-амалий

АДАБИЁТЛАР 
[1] Экологик мақбул энергия манбаларидан фойдаланиш Н.М.Сафаров, 
А.Х.Алиназаров. Ўзбекистон Республикаси фанлар академияси “Фан” 
нашриёти Тошкент-2014 йил 144 бет. 
[2] Расход теплоносителя в солнечном коллекторе [Электронный ресурс].– 
Режим 
доступа: 
http://solarsoul.net/rasxod-teplonositelya-v-solnechnom-
kollektore/. – (дата обращения: 04.01.2019). 
MODDA MIQDORI VA SARFINI NAZORAT QILISH 
1
J.G’.Obidov, 
2
N.A.Tolipova 
1
Metrologiya standartlashtirish va mahsulot sifati menejmenti kafedrasi assistenti 
2
58-18 MS va MSM guruh talabasi. 
Sarf bu - vaqt birligi ichida oqim yoʻnalishi boʻyicha oʻtgan moddaning vazn 
yoki hajm miqdori. Sarfni oʻlchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish 
kerak: Hajmli sarf va vaznli sarf. Hajmli sarf oʻlchash usulida odatda suyuqliklar 
va gazlarning vaqti birligi ichida oʻtgan hajmi oʻlchanadi. Vaznli sarf oʻlchashda 
esa moddaning vaqt birligi ichida oʻtgan vazn miqdori oʻlchanadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati va texnologik jarayonni avtomatik 
boshqarish samaradorligini oshirish omillaridan biri turli moddalar sarfi va 
miqdorini aniq o‘lchashdir. Sarf o’lchash sistemalarini qo‘llanishi sarflanayotgan 
energiya eltuvchilarini (suv, gaz, bug’, yonilg’i) hisobga olish va nazorat qilish 
bo’yicha texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, jarayonining eng 
optimal parametrlarini aniqlashga imkon beradi. 
Sarf o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar sarf o‘lchagichlar deyiladi. 
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o’tgan miqdori modda 

---

233 
sarfi deyiladi. Sarf o’lchaydigan asboblar oniy sarfni o’lchaydi va texnologik 
rejimlar ishini nazorat qilishga, texnologik jarayonning har bir onda avtomatik 
ravishda rostlashga imkon beradi. 
Moddaning hajmiy sarfi - l/s, m 3 /s, m 3 /soat. Massa sarfi esa - kg/s, kg/soat, 
t/soat da o’lchanadi. Modda miqdorini o’lchaydigan asboblar hisoblagichlar 
deyiladi. 
Hisoblagichlar o’zlaridan o’tgan modda miqdorini o’lchaydi. Modda miqdori 
litr, m
3
yoki kg, tonna birliklarida ifodalanadi. 
Sanoatda suyuqlik, bug, gazlarning sarfini o’lchashda turli sarf o’lchagichlar 
ishlatiladi. Masalan, bosimlar farqi o’zgaruvchan sarf o’lchagichlari. Sarfni bunday 
usul bilan o’lchashda suyuqlik yoki gaz o’tayotgan trubkada kichik diametrli to’siq 
–diafragma yoki saplo o’rnatishi natijasida hosil bo’ladigan modda statik 
bosimning o’zgarishini o’lchashga asoslangan.
1-rasmda ko’rinib turibdiki, to’siqni oldi va orqasidan ∆P bosimlar farqi hosil 
bo’ladi va ∆ P modda sarfini ulchovi bulishi mumkin. ∆ P=P
1
-P
2
1-rasm. Bosimlar farqi o’zgaruvchan sarf o’lchagich 
Sarfni son qiymati esa difmonometr o’lchagan ∆P bo’yicha aniqlanadi. 
To’siqlar sifatida qo’llaniladigan diafragma, saplo va venturi saplolari davlat 
standarti asosida tayyorlanadi. Bunday sarf o‘lchagichlar sodda, arzon, universal 
va ishonchlidir.
Bosimlar farqi o’zgarmas sarf o‘lchagichlar - ratometrlar laboratoriya va 
sanoatda keng ishlatiladi. Ishlash prinsipi o’lchanayotganda muhit oqimining 
pastdan yuqoriga o’tishida konussimon naycha ichiga joylashgan qalqovichning 
vertikal siljishiga asoslangan. Ratometrlarda masofaga signal uzatish uchun 
elektrik va pnevmatik sistemalardan foydalaniladi. Elektr sistema yordamida 
masofaga signal uzatish uchun mo’ljallangan ratometrning ishlash prinsipi 
quyidagicha.
Differensial transformatorning temir o’zagi ratometr qalqovichdagi shtok 
bilan mexanik boglangan. Sarf o’zgarishi bilan qalqovich temir o’zakni suradi. 
Natijada transformatorning ikkilamchi chulg’amidagi elektr yurituvchi kuch ham 
o’zgaradi. Transformator bilan o’tgazgich orqali ulangan voltmetrning shkalasi 
sarfini ulchash uchun darajalangan bo’ladi.
Elektromagnit (induksion) sarf o‘lchagichlar. Ishlash prinsipi tashqi magnit 
maydon ta’sirida elektr tokini o’tkazuvchi suyuqlik oqimida hosil bo’lgan EYUK 

---

234 
ni o’lchashga asoslangan. EYUK ning qiymati, magnit maydoni o’zgarmas bo’lgan 
quyidagi tenglama orqali aniqlanadi.
E=B. D. V 
Bu yerda: V – magnit induksiya, D – quvurning ichki diametri, V – oqimning 
o’rtacha tezligi. Agarda tezlikni hajmiy sarf orqali ifodalasak, 
Bu formuladan EYUK ning qiymati sarfga to’g’ri proporsional ekanligi kelib 
chiqadi. Induksion sarf o‘lchagichlar elektr o’tkazgich qobiliyati yuqori bo’lgan 
suyuqliklarda ishlatiladi.
2-rasm. Induksion sarf o‘lchagich 
2-rasmda induksion sarf o‘lchagich sxemasi keltirilgan. Hajm hisoblagichlari. 
ishlash prinsipi suyuqlik yoki gaz oqimi muayyan miqdorga (porsiya) bo’linib 
sarflanishi va bu porsiyalar sonini hisoblash yo’li bilan sarflanayotgan modda 
miqdorini aniqlashga asoslanadi. Sarflanayotgan porsiyalar soni yigindisi hisoblash 
mexanizmi yordamida aniqlanadi. Hajm hisoblagichlari asosan toza suyuqli k va 
gazlar miqdorini aniqlashga mo’jallangan.