Изланувчилар online илмий-амалий

1-rasm. Geliokollektor ichidagi suyuqlik yuzasi bo’ylab temperaturaning 
tarqalishi. 
2-rasm. X o’qi bo’yicha temperaturaning o’zgarish grafigi 
3-rasm. X o’qi bo’yicha tezlik o’garishi grafigi. 

---

242 
4-rasm. X o’qi bo’yicha turbulent kinetik energiya o’garishi grafigi. 
X o’qi bo’yicha tezlik bir teksda emas, buni 3-rasm orqali aniq va ravshan 
ko’rish mumkin bo’ladi. Tezlikning bir teksda emasligiga asosiy sabab sifatida 
kollektor ichiga joylashtirgan to’siqlar hisoblanadi. To’siqlarni qo’yishdan maqsad 
turbulentlikni oshirish va suyuqlikni soviq va issiq molekulalari o’rtasida issiqlik 
almashinuvini tezlashtirishdan iborat. Bundan tashqari to’siqlar hisobiga quyosh 
nurini qabul qiluvchi yuza maydonini kattalashishiga olib keladi. Yuqorida aytib 
o’tilganidek yuza qancha kattalashgan sari issiqlik almashinuv jarayoni tezlashadi. 
ADABIYOTLAR 
1. РД 34.20.115-89. Mетодические указания по расчету и проектированию 
систеm солнечного теплоснабжения. – Утверждено Главныm научно-
техническиm управлениеm энергетики и электрификации 07.12.89 г. 
2. Aвезов Р.Р., Орлов A.Ю. Солнечные системы отопления и горячего 
водоснaбжения. – Тaшкент.: Фaн, 1988. -288 с.
УДК 726.8.025 
 
XVI АСР МОНУМЕНТАЛ АРХИТЕКТУРА ЁДГОРЛИГИ КАФФОЛ 
ШОШИЙ МАҚБАРАСИ - ҲАЛҚИМИЗНИНГ МЎТАБАР МАСКАНИ 
У.А.Абдурахманов 
Фарғона политехника институти докторанти, 
[e-mail]
 
 Аннотация: Мақолада истиқлол йилларида Тошкент шаҳрининг 
тарихий қисмида жойлашган кўп асрлик архитектура ёдгорликларидан бири 
Ҳазрати Имом мажмуасида жойлашган меъморий ёдгорликлардан бўлган 
Каффол Шоший мақбараси тўғрисида ва уларни қайта тикланиши, 
таъмирланишида олиб борилган ишлари ёритилган.

---

243 
Шу нарса маълумки, ҳар бир архитектура ёдгорликлари ўз вақтида 
вазифасига кўра фойдаланилган, кейинчалик сақланиб келинган, бузилган 
бўлса тузатилган, таъмирланган ва баъзан қайта тикланган. Таълим, фан ва 
маданият масалалари бўйича Ислом ташкилоти - АЙСЕКО (ISESCO) 
томонидан 2007 йилда Тошкент шаҳрини “Ислом маданияти пойтахти” деб 
эълон қилиниши юртимизда катта қувонч билан кутиб олинган. 
Ўзбекистон Республикасининг ”Маданий мерос объектларини сақлаш ва 
улардан фойдаланиш тўғрисида” ги қонуни (2001 йил 30 августда қабул 
қилинган) тарихий ва меъморий обидаларни муҳофаза қилиш ва улардан 
фойдаланиш соҳасида жаҳон андозаларига мос қонуний асосни яратди. [1]. 
Юқоридагиларни инобатга олиб шуни айтиш мумкинки архитектура 
ёдгорликлари бўлмиш Ҳазрати Имом комплексининг асосий ёдгорлиги Х 
асрда яшаган илоҳият билимдони Абубакир Муҳаммад Каффол 
мақбарасидир. У яшаган жой каттагина савдо ва ҳунармандчилик ўчоғи 
бўлган.
Каффол Шоший мақбараси XVI аср монументал архитектура 
ёдгорликларидан биридир. Абу Бакир Муҳаммад Каффол Шоший дин 
пешволаридан бири бўлиб, 976 йилда вафот этган ва ўзининг она қишлоғи 
(ҳозирги Тошкентнинг шимолий қисми)да дафн этилади. Х асрда унинг 
қабри мухлисларнинг зиёратгоҳига айланади. Шу даврда мақбара қур илиб, 
кейинчалик эса ҳозир Ҳазрати Имом номи билан машҳур бўлган даҳма ва 
диний иншоотлар комплексининг дастлабки негизини ташкил этган. Мақбара 
унинг қабри устига шайбонилар сулоласи ҳукмронлик қилган даврда, 
Каффол Шоший вафотидан кейин, деярли беш юз йил ўтгач қурилган.
Каффол Шоший мақбараси яна шу жаҳатдан диққатга сазоворки, унинг 
ҳамма фасадлари ҳар хил қилиб қурилган. Шимолий ва жанубий фасадлари 
симметрик бўлса, шарқий ва ғарбий фасадлари бир-бирига монанд келмайди. 
Мақбара ҳовлининг ўртасига қурилганлиги сабабли шу тарзда барпоэтилган 
бўлиши мумкин. Мақбаранинг тўрт бурчак шаклидаги асосий пештоқи 
баланд цоколга ўрнатилган. Пештоқнинг ён томонларидаги пилонлар 
равоқли таҳмонларни ажратиб туради. Пештоқни юқори қисми сақланмаган, 
пештоқнинг ўзи ҳам ремонт қиланавериб ташқи куриниши ўзгариб кетган.
Каффол Шоший мақбарасининг ҳозирда мавжуд бўлган биноси бу 
руҳоний вафотидан қарийб беш юз йил кейин, яъни XVI асрда Шайбонилар 
сулоласи ҳукмронлик қилган даврда Тошкентнинг равнақ топган вақтида 
бунёд этилган. XVI аср охирида Каффол Шоший мақбараси ёнида Бобохўжа 
(1519 йилда вафот этган) мақбараси қурилган. Натижада Ўрта Осиё 
меъморчилигида кенг тарқалган қўш мақбара вужудга келган. 
Каффол Шоший мақбараси такомилиги етказилган кириш пештоқи 
шимолга қаратиб қурилган бир гумбазли иншоотдир. Ваҳоланки, шу даврда 
қурилган бошқа ёдгорликлар(Бароқхон мадрасаси ва мақбараси) даги асосий 
кириш йўли хамда марказий ўқлари анъанавий суратда ғарби-шарқ тар афга 
қараган. 

---

244 
Каффол Шоший мақбараси пештоқи шимолга қараган бир гумбазли 
иншоот бўлиб, бино қурилишида классик анъаналарга риоя қилинган. Бино 
композицияси иккита ўзаро тик ўқ асосида қурилган. Улардан бири Маккага 
қараган, иккичиси эса шимоли - жануб тарафга қаратиб қурилган. X-XI 
асрларда таркиб топган шаҳар қурилишига кўра, бино шу тар зда қурилган 
бўлса керак. У даврдаги ёдгорликлардан эса асосий йўл ғарби-шарқ тар афга 
қараган бўлар эди. 
Мақбаранинг чархи гумбази одатдагидек доира асосга эмас, балки Ўр та 
Осиё меъморчилигида ягона мисол хисобланган кесик конус шаклидаги 
асосга қўйилган. Мақбаранинг ҳамма томонлари гумбаз билан ёпилган. 
Асосий хонанинг тепаси қўш (ички ва ташқи) гумбазлидир. [3] Бунда Темур
ва темурийлар давридаги меъморчилик анъаналари давом эттирилган. 
Барақҳон ва Кукалдош мадрасалар сингари Каффол Шоший мақбараси 
ҳам Тошкентдаги ёдгорликларини бадиий қиймати ҳақида мулоҳаза юр итиш 
имконини беради. Бу ёдгорликлар Самарқанднинг донги кетган 
ёдгорликларидан қолишмайди. 
Хулоса қилиб айтганда, 2007 йил 23 февралдаги 592 – сонли “Тошкент 
шаҳридаги Ҳазрати Имом (Ҳастимом) меъморий мажмуасида қурилиш-
таъмирлаш, қайта тиклаш ва ободонлаштириш ишларини амалга ошириш 
чора – тадбирлари тўғрисида”ги Президент қарорига мувофиқ ёдгорликларни 
асраш ва қайта тиклаш энг бебаҳо қадрият ва анъаналардан ҳисобланади. 
Мазкур қадриятларимизни изчил давом эттирган ҳолда кенг кўламли тиклаш 
каби хайрли ишларга даъват этиш алоҳида аҳамият касб этади. 
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 
1. Закон Республики Узбекистана. ”Об охране и использовании объектов
культурного наследия” от 30.08.2001. № 269-П. 
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 592-сонли қарори 23.02.2007. 
3. Ашрабов А. Уста Юсуфали. Тошкент 1955.
4. Салимов О.М., Абдурахманов У.А. Самарқанддаги нодир Девонбеги 
мадрасаси (қайта тиклаш ва таъмирлаш) Архитектура. Строительство. 
Дизайн 
Научно-практический журнал. Ташкентский архитектурно-строительный 
институт 2020/1.