Ызбекистон республикаси олий ва ырта

Asosiy savollar:
1. Sanoq tizimlar va ularda ma’lumotlarni ifodalash.
2. Kompyuterning tashkil topishi, tuzilishi va fizik asosi.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Sanoq tizim, sanoq tizim asosi, triada, tetrada, kompyuter avlodlari, arifmetik-mantiqiy qurilma, protsessor, xotira qurilmasi, tashqi qurilmalar, registr, triger, va boshqalar.
Mavzuga oid asosiy muammolar:

1. 
   Kompyuterlarda ma’lumotlarni qayta ishlash ikkilik sanoq tizimida olib boriladi. Sizningcha yana qanday sanoq tizimlari kompyuterning sanoq tizimlariga misol bo’lishi mumkin. Agar ikkilik sanoq tizimidan boshqa sanoq tizimi mavjud bo’lsa, ularda arifmetik amallar bajarilishi qanday bo’lishini izohlang.
   
2. 
   Kompyuterlar kiritish - chiqarish tizimlari va qayta ishlash tizimlaridan tashkil topgan deb tavsiflash mumkinmi? Siz bu tavsifga qo’shilasizmi yoki yo’qmi? Sizningcha yana qanday tavsif berish mumkin. Javobingizni izohlang.
   

1-asosiy savol bo’yicha darsning maqsadi: Kompyuterning arifmetik asosi haqida, sanoq tizimlar va ularning ustida turli arifmetik amallar bajarish haqida ma’lumotlar berish.
Identiv o’quv maqsadlari:
1.1. Kompyuterning arifmetik asosi nima ekanligini ayta oladi.
1.2. Sanoq tizim va ular ning turlari haqida ma’lumot bera oladi.
1.3. Turli sanoq tizimlar ustida arifmetik amallar bajara oladi.
1-asosiy savolning bayoni:
Ma’lumki kompyuter (EHM) lar axborotlarni qabul qilish va qayta ishlashda sonli kodlashtirishdan foydalanadi. Chunki, axborotlar kompyuterni tashkil qilgan elektrik sxemalarda elektr toki borligi yoki yo’qligiga qarab hosil qilinadi. Sxemalarda tok bor bo’lsa – «1», tok yo’q bo’lsa «0» deb qabul qilinib axborotlar kodlashtiriladi. kompyuterda axborotlar 1 va 0 lar orqali hosil qilinib axborotlar sonli miqdorda qayta ishlanadi, bu sonlar ikkilik sanoq sistemasi deyilib kompyuterning arifmetik asosini tashkil qiladi.
Sanoq tizimlar deb, sonlarni raqamlar orqali ma’lum tartibda qonun-qoidalar yordamida yozilishiga aytiladi.
Kompyuterda quyidagi sanoq tizimlari qo’llaniladi:
II lik sanoq tizimi – 0 va 1 dan iborat ikkita raqam.
VIII lik sanoq tizimi – 0,1,2,3,4,5,6,7 dan iborat sakkizta raqam.
XVI lik sanoq tizimi – 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, A, B, C, D, E, F dan iborat o’n oltita raqam ishlatiladi.
Ixtiyoriy 10 lik sanoq tizimida berilgan sonni 2 lik, 8 lik va 16 lik sanoq tizimiga o’tkazish uchun berilgan sonni talab qilingan sanoq tizim asosiga ketma-ket bo’lish orqali bajariladi. Bo’lish amali bo’linma bo’luvchidan kichik bo’lguncha davom ettiriladi.
Umumiy holda biror N sonini ixtiyoriy asosli sanoq tizimida ifodalash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
m
N=a_mg^m+a_m-1g^m-1+a^m-2g^m-2+…+a₁g¹+a₀g⁰+a_-1g^-1+…+a_-kg^-k=∑ a_igⁱ (1)
i=k
Bunda, a_i - 0 dan 9 gacha bo’lgan ixtiyoriy son. g - sanoq tizimning asosi.
m va k - lar musbat sonlar.
Bu formuladan tashqari quyidagi formula orqali ixtiyoriy asosli sonni o’nli sanoq tizimiga o’tkazish mumkin:
N={[(a_m g + a_m-1) g + a_m-2]g + a_m-2}g + … + a₀ (2)
Misol uchun: Sakkizlik sanoq tizimida berilgan 256 sonini o’nlik sanoq tizimiga o’tkazish talab qilingan bo’lsa, yuqoridagi (2) formuladan foydalanish mumkin:
256₈ = [(2*8+5)*8]+6 = 168+6= 174₁₀
Muhokama uchun savollar:
1.1. Sanoq tizimlar nima va ular qanday turlarga bo’linadi.
1.2. O’nlik sanoq tizimidan ixtiyoriy sanoq tizimiga qanday o’tiladi?
1.3. Ixtiyoriy sanoq tizimidan o’nlik sanoq tizimiga qanday o’tiladi?
1.4. O’nlik sanoq tizimidagi aralash kasr sonlarni qanday ixtiyoriy sanoq tizimiga o’tkaziladi?
1.5. Triada va tetrada nima?
1.6. Quyidagi masalani eching: Auditoriyada 100 ta talaba bor, shulardan 22 tasi qiz va 23 tasi o’g’il bolalar deb aytilsa qaysi sanoq tizimida gapirilgan. Haqiqiy holda auditoriyada qancha talaba bo’lgan.