Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги



Download 0,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet21/25
Sana15.05.2021
Hajmi0,8 Mb.
#64313
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25
Tayanch tushunchalar: 

Voiz  -  diniy  maz^gunda  va`z  qiluvchi,  va`z  aytuvchi, va`zxon. Jargon  -  (frantsuzcha) 

Biror  ijtimoiy  guruhning  o`ziga  xos,  va  o`zigagina    tushunarli    bo`lgan,      boshqalar  

tushunmaydigan   yasama tili.  

Uzus  -  Biror  til  jamoasida  til  sistemasida  mavjud  bo`lgan  imkoniyatlarning  foydalani 

kelinayotgan qismi uzus deyiladi. Uzus bir tilni boshqasidan ajratib turadigai shartlarni ham tiliing 

ichki normalarini ham o`z ichiga oladi.  

 

Mavzu: Grammatik stilistika va nutq madaniyati. 

Reja: 

1. 


Nutq madaniyati nima? 

2. 


Nutq madaniyati madaniyatimiz tarixi. 

3.  Nutq madaniyatining tarkibiy qismlari. 

4.  Nutq madaniyatining sifatiy belgilari. 

      1. 

Nutq        madaniyati        salomlashish        madaniyati,  ovqatlanish  madaniyati  kabi   

muayyan      jamiyatga      xos  bo`lgan,      ko`pchilik  tomonidan  me`yor  sioftida      qabul  qilingan  

madaniyatlar tizimidagi   bir halqadir. 

       Ana  shu  halqalarning  o`zaro  zich  munosabatidan  shu  jamiyatning  madaniyati 

vujudga  keladi.  Demak,  nutq  madaniyati  ma`lum  bir  jamiyatning  muayyan  bir  davrdagi 

milliy madaniyatning tarkibiy qismidir. 

    2.  Shuning  uchun  ham  bizning  ajdodlarimiz  nutq  madaniyatiga      alohida      ahamiyat   

berganlar.      Xususan,  halifa      Abdulmalik        nutq      madaniyatiga,        notiqlik  san`atiga  ega   

bo’lmagan, 

 

 



til 

 

 



go`zalligini 

namoyish 

eta          olmaydigan          kishi          hokimiyatni          boshqarishi  mumkin  emasligini  e`lon  qildi. 

Natijada  jamiyatda,  hokimiyatni  boshqarishda,  fan        sohasida  katta  yutuqqa  erishish 

uchun  har  bir  shaxs  o`z  ona  tilining  boy  imkoniyatlarini  to`la    egallashi    va    uni    amalda 

qo’llay olishi shart qilib qo`yildi. 

     Abu  Nasr  Farobiy  ham  "Fozil  odamlar  shahri"  kitobida  fozil  kishining  fazilatlaridan 

biri sifatida nutq madaniyatini tilga oladi. Bu an`ana islom olamida uzoq davrlargacha davom 

etdi.  Xususan,  Temuriylar  davrida  ham  bola  tarbiyasida 

nutqiy  madaniyatni 

shakllantirishga  katta  e`tibor   

berildi.  Zahiriddin  Muhammad  Boburning  o`g’li  Humoyunga 

yozgan  maktubi,  unda  Humoyunning  maktub  yoz i sh ga  e `t i bo r si z l i gi ,  g’al i z   v a  

dabd abal i   ifodalar qo`llagani qattiq tanqid ostiga olgani va  xatni qanday  yozish kerakligi 

haqida pand — nasihatlar qilgani fikrimizning yorqin dalilidir.

 

3.  Mustaqillik      qo`lga      kiritilgandan      so`ng Prezidentimiz  ko`rsatmasi bilan  ta`lim  



tizimini  tubdan   yaxshilashga  jiddiy  e`tibor   berildi. Shu tufayli   "Kadrlar   tayyorlashning   

milliy   dasturi" ishlab chiqildi.

 



Dasturga  muvofiq,  ta`lim  tizimida  katta  sifatiy  o`zgarish  ro`y  berdi.  Yurtboshimiz 

I.A.Karimov  o `q i t i s h   j a r a yo n i n i   t u b d a n   o `z g a r t i r i s h g a ,   o`quvchilarni  passiv 

kuzatuvchidan  faol,  mushohadali,  fikrlaydigan  sub`yektga  aylantirishga  da`vat  etmoqdalar. 

O`qitishning bosh maqsadi o`quvchilar fikrini o`stirishga qaratilmog’ini ta`kidlamoqdalar.

 

Til  va  tafakkur  o`zaro  dialektik  aloqadadir.  Fikr  o`stirish  bevosita  nutq  o`stirish 



demakdir.  Shuning  uchun  ham  hozirgi  kunda  ta`lim  tizimida  chuqur  fikrlaydi gan,  o`z 

fikrini erkin va  ta`sirchan bayon qilib beradigan yoshlarni tarbiyalashga e`tibor berilmoqda.

 

4.  Nutq   madaniyati   haqida   fikr      yuritishdan oldin   nutqning o`zi nima? Uning til 



bilan aloqasi qanday, degan savollarga javob berish kerak bo`ladi. 

      4.1.  Hozirgi  kunda  til  va  nutq  bir  -biridan  izchil  ravishda  farqlanadi.  Bunday 

farқlanish  tilshunoslik  fanida  mashhur  Shvetsariya  olimi  Ferdinand  de  Sossyurdan 

boshlandi.      U  o`zining  "Umumiy  lingvistika  kursi"  asarida  bu  ikki  tushunchani  bir  —

biridan  aniq farqlab berdi.

 

4.2.  Biz  bevosita  fikr        almashish      jarayoinida  ma`lum            bir      xalqning      uzoq      



davrlardan      beri foydalanib    kelayotgan aloqa vositasini ishga solamiz.   Fikr almashish 

jarayoni nutqiy jarayon yoki nutqiy faoliyat hisoblanadi.

 

Nutqiy  faoliyat  ikki  va  undan  ortiq  kishilar  o`rtasidagi  fikr  almashuv  faoliyatidir.  Har 



qanday  nutqiy  faoliyat  nutq  ishtrokchilari  uchun  oldindan  tayyor  holda  ajdodlardan  meros 

bo`lib o`tgan, barcha jamoat a`zolari uchun babbaravar xizmat qiluvchi  aloqa vositasi orqali 

amalga  oshadi.  Demak,  so`zlashuvchilar  ongida  tayyor  holda  aloqa  vositasi  mavjud  bo’ladi. 

Ana  shu  ijtimoiy  ruhiy  jamiyatning  barcha  a`zolari  ongida  o’zidan  oldingi  ajdodlari  og’zidan 

eshitish  orqali  ko’nikma  sio’atida  mavjud  bo’lgan  aloqa  vositasi  til  hisoblanadi.  Har 

qanday tilning fikr almashish jarayonida bevosita voqe bo’lishi nutqdir.  Demak,  biz  real 

talao’o’uz qilgan va qulog’imiz bilan eshitgan birliklar nutqiy birliklar sanaladi,

 

4.3.  Nutqiy  faoliyat  uchun  muayyan  axbrotni  uzatish  va  qabul  qilishgina  kifoya 



qilmaydi. Nutq  faoliyati uchun nimani bayon qilish bilan birga, uni qanday bayon qilish ham 

katta  ahamiyatga  ega.  Axborotni  qanday  bayon  qilish  nutqiy  madaniyatning  o`rganish 

ob`yekti sanaladi.

 

5.  Nutq  madaniyati  va  tilning  adabiy  me`yori  (normasi)  o`rtasida  uzviy  aloqa 



mavjud.  Nutq  madaniyati  tilning  adabiy  me`yoriga  asoslanadi.  Demak,  nutq  madaniyati 

haqida gapirishdan oldin adabiy me`yori haqida fikr yuritish lozim bo`ladi. 

6.  Adabiy  me`yor  ma`lum  bir  tilning  muayyan  bir  davrida  umumxalq  tomonidan 

e`tirof  etilgan  va  badiiy  til  ustalari,  tilshunoslik  mutaxassislari  tomonidan  belgilangan  til 

me`yorlari sistemasidir. 

Adabiy  me`yor  sistema  ekan,  demak,  u  ham  ma`lum  ichki  tuzilishga  ega  bo`ladi.  Uning 

ichki tuzilishi quyidagilardan iborat: 

a)  Fonetik me`yor: 

b)  Orfograo’ik me`yor: 

v)  Leksik me`yor: 

g)  Morfologik me`yor: 

d)  Sintaktik me`yor. 

Normativlik  xususiyati  adabiy  tilning  markaziy  va  eng  muhim  belgisidir.  Normativlik 

adabiy  tilning  o`ziga  xos  mohiyatidan  iborat  bo`lib,  adabiy  tilning  ko`p  vazio’alilik, 

umumxalqiylik, umummajburiylik xususiyatlari mana shu belgisiz amalga oshmaydi. Chinakam 

ma`noda normativlikka erishgan, adabiy normalari mana shu asosda shakllangan tilgina o`zining 

umumiylik  doirasidagi  kommunikativ  vazifalarni  to`liq  amalga  oshira  oladi.  Shu  tufayli  ham 

milliy  adabiy  tilda  uning  okzaki  va  yozma  shaklida  norma  (me`yor)  tushunchasi  belgilovchi 

xususiyat hisoblanadi. 

Norma  termini  tilshunoslikda  ko`pincha  ikki  ma`noda  tushuniladi:  birinchidan,  tildagi 

umum tomonidan qabul qilingan va mustahkamlangan ikkinchidan, norma deb grammatikalarda 

lug`atlarda,  qo`llanmalarda  tavsiya  qnlingan  yetakchi  yozuvchi  yoki  shoirlar  asarlaridan 

keltirilgan nufuzli faktlar bilan isbot qilingap va mustahkamlangan qoida tushuniladi. 



Normativlik,    ya`ni me`yoriylik adabiy tilning  yashash shartlaridan biridir. Adabiy tilda 

mavjud  bo`lgan  tovushlar,  so`zlar,  so`z  birikmalari,  turli  qo`shimchalar,  sintaktik  qurilma  nutq 

jarayonida  ma`lum  qonun-qoidalarga  aytaylik  kelishilgan  ko`pchilik  tomonidan  ma`qullangan 

norma  deb  tan  olingai  ko`rsatmalarga  bo`ysungan  holda  amal  qiladi.  Mana  shu  qonun  - 

qoidalarning  buzilishi  yoki  ulardan  chetlashish  tilda  normaning  buzilishi,  unga  amal  qilmaslik 

deb  baholanadi.  Demak,  adabiy  til  muaayyan  konkret  normativ  vositalar,  imkoniyatlar  ularni 

qo`llash  bilan  bog`liq,  qonun-qoidalar  ko`rsatmalar  yng`indisidan  iboratdir  O`zbek  adabiy  tili 

normalari ilmiy asoslarda tubandagicha tasnif etiladi: 

 

1.Leksik-semantik 



normalar-leksik 

(so`z-qo`llash) 

normalari. 

     2.Talaffuz (orfoepik) normalar. 

 3.  Aktsenologik (so`z va formalarda urg`uning to`g`riligi) normalari. 

4. Fonetik normalar.  

5. Grammatik (moro’ologik va sintaktik normalar). 

6. So`z yasalishi normalari. 

        7. Imloviy normalar. 

8. Yozuv (grafik) normalari. 

9. Punktuatsion normalar.  

10. Uslubiy normalar. 

Norma  tilning  ijtimoiy  vazifa  bajarilishining  asosiy  sharti  bo`lib,  unga  amal  qilish  shu 

tilda  so`zlashuvchi  va  yozuvchilar  uchun  majburiydir.  O`zbek  tilining  qanchalik  normaga 

keltirilganligi  va  unga  qanchalik  amal  qilinishi  umummilliy  o`zbek  madaniyatining  taraqqiyot 

darajasini belgilovchi omillardan biridir. 

Adabiy  normaning  yuqorida  keltirilgan  turlari  va  ular  orasidagi  munosabatlarni  o`zbek 

adabiy tiliga tadbiqan jadvalda tubandagicha ko`rsatish mumkin: 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Mu 


 

 

 



 


Download 0,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish