Ызбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги


-МАВЗУ: ЎСИМЛИКЛАР МОРФОЛОГИЯСИГА КИРИШ ВА АСОСИЙ ЌОНУНИЯТЛАРИ



Download 0,53 Mb.
bet12/54
Sana30.03.2022
Hajmi0,53 Mb.
#518681
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   54
Bog'liq
Botanika2

6-МАВЗУ: ЎСИМЛИКЛАР МОРФОЛОГИЯСИГА КИРИШ ВА АСОСИЙ ЌОНУНИЯТЛАРИ
Режа:

  1. Ўсимликлар морфологиясининг вазифаси.

  2. Ўсимликлар морфолгиясининг тарихи.

  3. Ўсимлилкар морфологиясининг ќонуниятлари.

  4. Ўсимлик органларининг метаморфози

Адабиётлар: 1, 6.
1. Ўсимликнинг ташќи кўринишини, уларнинг айрим органлари тузилишини ва ћар хил шакл ўзгаришларда бу органларнинг ўзаро муносабатини ўсимликлар морфологияси ўрганади. Ўсимлилкар морфологияси фаќат ўсимликларнинг айрим органларини эмас, балки уларнинг функциясига ќараб ва бирон ташќи шароит таъсирида келиб чиќиши тарихини ћам ўрганади.
Ўсимликлар морфологияси энг аввал гулли ўсимликларга учта асосий орган: илдиз, поя ва барг хос деб ћисоблайди. Бошќа органлар эса, масалан: гул, тикан, илгакча (гажакча) куртак, мева ва шунга ўхшашлар юќорида айтиб ўтилган асосий органлардан бирининг шакли ўзгариши метаморфоз натижаси ћисобланади. Шу билан бирга юксак ўсимликларнинг органлари функциясига ќараб иккита асосий гурућга бўлинади. Жумладан: ўсимликларнинг индивидуал ћаётидаги функцияларни (масалан: озиќланиш, ассимиляция, газлар алмаши-нуви ва ћоказоларни) бажаришга хизмат ќилувчи органлар вегетатив органлар жинсий кўпайиш функциясини бажаришга мослашган органлар (гул, мева ва уруѓ) генератив органлар деб аталади.
2. Ўсимликлар морфологияси (юнонча - морфо- шакл, логос - таълимот маъносида) фани ўсимликларнинг ташќи тузилишини, уларни ташќи мућит таъсирида онтоѓенез ва филогенезда ўзгариб боришини ўрганди.
Инсонлар ўсимликларнинг ташќи тузилишига кўра фарќларни фойдали ва зарарли ўсимликларни таќќослаш давомида билганлар. Ўсимликлар морфологияси ћам ўсимликлар систематикаси сингари ботаниканинг ќадимий бўлимларидан бири ћисобланади.
Ќадимги юнон табиатшуноси Аристотелнинг шоѓирди Теофраст (эрамиздан аввал IV - VII аср) ўзининг “Ўсимликлар тўѓрисимда илмий ишлар” асарида 480 тур ўсимликнинг илдизи, пояси, барги ва гул тузилишини кўрсатиб берган эди.
Шарќ фанининг тараќќиётида ўсимликларнинг киёсий морфологиясини яратилишида Ибн Сино (Авицена) (980 - 7037) хизматлари чексиздир. У ўзининг 280 илмий ишларининг 30 тасини табиатшуносликка баѓишлаган. Жумладан “Тиббиёт фанининг ќонунлари”, “Тирик организмларнинг классификацияси тўѓрисида” каби асарларида кўпчилик фойдали ўсимликнинг таркиби, характерли хусусиятларини, даволашда фойдаланиш йўларини кўрсатиб берган.
XVIII асрга келиб, швед ботаниги К. Линней ботаник атамалар ислохини амалга оширди. У яратган ўсимликлар систематикасида 1000 га яќин атамалар мужассамлашган.
Ўсимликлар морфологияси фанининг ривожланишида немис табиатшуноси ва шоири И.В. Гётенинг “Ўсимликлар метоморфози ћаќида тажрибалар (1790) асари мућим ўрин эгаллайди. Кейинчалик ўсимлик органларининг кўриниши ўзгариши тўѓрисидаги фикрлар рус академиги К.Ф. Вольф (1759) ва Швед ботаниги О.Н. Декандоль (1827) томонидан ћам баён этилган. Ботаника фанининг барча тармоќларини ривожланишида Ч. Дарвиннинг эвалюцион таълимоти асосий ўрин эгаллайди. (1859).
Ўсимликларнинг эвалюцион морфологиясини ривожланишига Марказий Осиё олимларидан Е.П. Коровин, И.А. Райкова, М.Г. Попов, М.В. Культиасов, В.П. Дробов, К.З. Зокиров, Р.В. Камелин, В.К. Василевскаяларнинг хизматлари каттадир. Улар иссиќ, ноќулай иќлим шароитида ўсишга мослашган ўсимликларнинг морфологик хусусият-ларини ўрганганлар.
3. Ўсимлилкар морфологиясида вегетатив органларининг тузилишидаги асосий ќонуниятлардан бири уларнинг кутиблилигидир. Кутиблиликнинг моћияти шундаки, ўсимликнинг юќориси (учи) билан асоси морфологик ва физиологик жићатдан бир- биридан фарќ ќилади. Масалан: Дарахтларнинг каламчаси ерга албатта юќориги учи билан эмас, балки пастки учи билан ўтказилди.
Ўсимликлар органлари тузилишининг яна бир мућим хусусияти уларнинг симметрик бўлишидир, яъни кенг маънода олганда, бир хил ќисмларнинг гурућда муносиб жойлашуви ёки ќисмларнинг бир хиллигидир. У ћар хил типда бўлиши мумкин. Кўпинча радиал симметрия учрайди. Ўзида устинсимон поя ёки шарсимон мева айланасини бир неча градусларга бўлиб, текислик ўтказилган деб фараз ќилинса, бу текисликлар уларни тенг ќисмларга бўлади.
Бошќа ћолда ўсимлик органи бўйлаб фаќат иккита ўзаро перпендикуляр текислик ўтказиш мумкин. Бу текисликлар органни симметрик тенг бўлакларга ажратади. Масалан: ёнѓоќ ёки бодомни чаќсак, ана шундай симметрик булаклар ћосил бўлади. Бу билатерал симметрия дейилади. бир ўсимлик ёки унинг органидан фаќат битта симметрик текислик ўтказиш мумкин бўлса, моносимметрия дейилади. Баъзи ўсимликлар танасидан уларни симетрик ќисмларга ажратадиган бирорта ћам текислик ўтказиб бўлмайди, улар ассимметрик тузилган бўлади.
4. Юксак ўсимликларнинг турли органлари ћар хил функция бажарганлигидан кўпинча шаклини ўзгартиради ва эвалюция жараёнида шунчалик метаморфозланиб кетадики, баъзан, уларнинг илгариги ћолат ини аниќлаш жуда кийин бўлади. Масалан: гулнинг тож барглари, нўхотнинг гажаклари ўзгарган барглардир. Токнинг гажаклари ўзгарган новдадир. Зиркнинг тиканлари баргдан, дулананики новдадан ћосил бўлган. Шунинг учун ўсимликларнинг баъзи органлари ташќи белгилари билан бир- биридан жуда катта фарќ ќилишига ќарамай, келиб чиќиши бир хил бўлади ва улар гомологик органлар деб аталади. Масалан: гулнинг тож барглари, нўхотнинг гажаклари, зиркнинг тиканлари келиб чиќиши умумий бўлганидан гомологик органларидир. Ўсимликларнинг баъзи органлари ташќи томонидан бир- бирига ўхшаш бўлиши ва бир хил вазифани бажариши, лекин келиб чиќиши ћар хил бўлиши мумкин. Бундай органлар анологик органлар деб аталади. Масалан: зирк ва дўлананинг тиканлари аналогик органдир, чунки улар ташќи томонидан бир- бирига ўхшайди ва бир хил функция (ћимоя вазифасини) бажаради, лекин келиб чиќиши ћар хил (зиркнинг тиканлари ўзгарган барг, дўлананики ўзгарган новдадир). Систематик ћолат и жићатидан ћар хил бўлган ўсимликнинг бир- бирига яќин шароитда яшаши натижасида ћосил ќилган ўхшаш белгилари, яъни ташќи ўхшашлик ходисаси конвергенция деб аталади. Масалан: ќуруќ иќлим шароитида ўсадиган Америка кактуслари ва Африка сутламагули морфологик жићатидан бир- бирига ўхшайди. Шунингдек, Ўрта Осиё сахроларида ўсадиган кандим (торонгулдошлар оиласидан) ва бутанинг (шуродошлар оиласидан) жуда кўп ташќи белгилари бир- бириникига ўхшаш бўлади.
Баъзан эвалюция жараёнида айрим ўсимликнинг бирор органи редукцияланади яъни яхши ривожланган ва мураккаб тузилган органлар соддалашиб чала ривожланган ћолат га тушиб ќолади ва аввалги функцияни йўќотади. Масалан оќ саксовулнинг барглари юпќа тангачага айланган. Паразит ўсимлик шумѓиянинг барглари ћам редукциялашган.
Эвалюция жараёнида дастлабки аћамиятини йўќотган ва батомом йўќолиб кетиш олдида тўрган бундай органлар рудиментар органлар ёки редументлар деб аталади. Рудиментар барглар кўпгина ўсимликларнинг илдизпоясида ћам тез- тез учраб туради.
Ўсимликлар оламда кўпинча корреляция ходисаси кузатилади. Бу ходиса шундан иборатки, ўсимликлар бир органинг ривожланиши иккинчисига жуда боѓлиќ бўлади. Масалан: дарахт ва буталар шохи-даги ён куртаклар фаќат иккинчи йилда нормал ривожланади, агар поядаги барг юлиб ташланса, куртаклар шу йилнинг ўзидаёк ривож-ланиб, яни барг ћосил ќилиши мумкин, ѓўзада чеканка ќилиш, тамаки етиштиришда поясини учи ва ён шохларни юлиш, ён илдизларини ривожлантириш учун кўчатларни пикировка ќилиш шунга асосланган
Саволлар:

  1. Ўсимликлар морфологиясининг асосий ќонуниятлари нималардан иборат?

  2. Гомологик ва аналогик органлар деганда нимани тушунасиз?

  3. Конвергенция нима?

  4. Редукцияланиш деганда нимани тушунасиз?

  5. Рудиментар органлар ќандай аъзолар бўлиб ћисобланади?

  6. Корреляциянинг маъносини биласизми?




Download 0,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish