4.
Bo‘lish teng hajmli bo‘lmaganda qanday hatolarga yo‘l
qo‘yiladi?
a) A va V xollari vujudga keladi;
b) bo‘lish to‘liqsiz bo‘ladi;
v) bo‘lish ortiqcha bo‘ladi;
g) to‘g‘ri javob yo‘q;
406
11-MAVZU. MULOHAZA. XULOSA CHIQARISH.
Mulohaza tafakkur shakli va xulosa chiqarishning tarkibiy
qismi
Klassik formal mantiqda mulohaza tafakkur shakllaridan biri
sifatida tushunchadan keyin o‘rganiladi. Mantiqdan yozilgan xorij
adabiyotlarining ba’zilarida esa tafakkur shakllarini o‘rganish
mulohazadan boshlanadi. Mulohaza bilan bog‘liq masalalar doirasida
tushunchalarga oid ma’lumotlar beriladi. Xulosa chiqarish alohida
o‘rganiladi
1
. Tafakkurlash jarayonini bunday tartibda o‘rganish
insonning bolaligidan boshlab mulohaza ko‘rinishida fikr yuritishi,
uning tushunchalar olami keyin shakllanishi bilan asoslanadi.
Shuningdek, faqat mulohazalargina “chin”, “yolg‘on” qiymatlariga
ega bo‘ladi. Tushunchalarga esa bunday qiymatni berib bo‘lmaydi.
Masalan, “yo‘lbars yirtqich xayvon” mulohazasini “chin” deb,
baholaymiz. “Yo‘lbars” tushunchasini esa “chin” yoki “yolg‘on” deb
ayta olmaymiz, chunki unda biror fikr tasdiqlanmagan ham, inkor
qilinmagan ham.
Shunday qilib, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda
mulohazani chin yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin bo‘lgan fikr yuritish
shakli deb, ta’riflash mumkin.
Mulohazaning asosiy vazifasi predmet bilan uning xususiyati,
predmetlar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatishdir. Ana shuning
uchun ham u doimo tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan iborat bo‘ladi.
Fikr yuritish jarayonida biz predmet va hodisalarning tashqi
xususiyatlari bilan birga ularning ichki, zaruriy bog‘lanishlarini
hamda munosabatlarini bilib boramiz. Bilimlarimiz turlicha bo‘lgani
uchun ularni ifodalaydigan mulohazalar ham har xil bo‘ladi. Ba’zi
mulohazalarda aniq, tekshirilgan bilimlar ifodalansa, boshqalarida
belgining predmetga xosligi taxmin qilinadi, ya’ni noaniq bilimlar
ifodalanadi.
Mulohazalar voqelikka mos kelish darajasiga ko‘ra chin, xato va
noaniq (ehtimol, taxminiy) bo‘ladi.
1
Morri s R . Cohen Ernes t N a g e l an introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. Restall G.
Logic
.
Аn introduction.Рublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006.
407
Chinligi isbotlangan fikrni chin deb tasdiqlovchi mulohaza chin
bo‘ladi. YOlg‘onligi isbotlangan fikrni yolg‘on deb tasdiqlovchi
mulohaza chin bo‘ladi.
Chinligi isbotlangan fikrni yolg‘on deb tasdiqlovchi mulohaza
yolg‘on bo‘ladi. YOlg‘onligi isbotlangan fikrni chin deb tasdiqlovchi
mulohaza yolg‘on bo‘ladi.
Ayni vaqtda chinligini ham, xatoligini ham aniqlab
bo‘lmaydigan mulohazalar – noaniq bo‘ladi.
Mulohazalar tilda gaplar orqali ifodalanadi. Mulohaza mantiqiy
kategoriya bo‘lsa, gap grammatik kategoriyadir. Mulohazalar,
asosan, darak gap orqali ifodalanadi. Faqat darak gaplardagina fikr
tasdiq yoki inkor shaklda bo‘ladi va ular chin yoki yolg‘on qiymatlari
bo‘yicha aniqlanadi.
Masalan, “Til insonlar o‘rtasidagi muloqot vositasidir”,
“Hiyonatkorlarning hech biri vijdonli emas” kabi gaplar mulohazani
ifoda qiladi. Demak, mulohaza – predmetga ma’lum bir belgining
(xossaning, munosabatning) xos yoki xos emasligini ifodalovchi
tafakkur shaklidir.
Mulohaza tarkibida mantiqiy ega va mantiqiy kesimni ajratib
ko‘rsatish mumkin.Mantiqiy ega – fikr qilinayotgan predmet va
hodisani bildiradi va fanda subyekt degan termin bilan ifodalanadi
(simvolik belgisi - S). Mantiqiy kesim predmet xususiyatini,
munosabatini bildiradi va fanda predikat degan termin bilan
ifodalanadi(simvolik belgisi - P). Mulohazaning subyekt va predikati
uning terminlari deb ataladi. Mulohazaning uchinchi zaruriy elementi
mantiqiy bog‘lamadir. U subyekt va predikatni bir-biri bilan
bog‘laydi, natijada mulohaza hosil bo‘ladi. Mulohazaning simvolik
ifodalanishi:
S – P (tasdiq mulohaza), S – P emas (inkor mulohaza)
Mulohazalar tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab bo‘ladi.
Oddiy mulohaza tarkibidan yana bir mulohazani ajratib
bo‘lmaydigan mulohazadir yoki bir subyekt va bir predikatdan
tashkil topgan mulohazadir.
Tarkibidan ikki yoki undan ortiq mulohazani ajratish mumkin
bo‘lgan mulohaza murakkab mulohaza deyiladi. Masalan, “Mantiq
ilmini o‘rganish to‘g‘ri fikrlash madaniyatini shakllantiradi”, degan
408
fikr oddiy mulohazani ifodalaydi. “Mantiq ilmi tafakkur shakllari va
qonunlarini o‘rganadi” - bu murakkab mulohazadir.
Oddiy mulohazalar ikki tamoyilga, ya’ni miqdori va sifatiga
ko‘ra tasniflanadi. 1- tamoyil. Miqdoriga ko‘ra oddiy mulohazalar
yakka, umumiy va juz’iy bo‘ladi.
Oddiy mulohazalarni tasniflashning ikkinchi tamoyilibu ularning
sifatidir, ya’ni tasdiq yoki inkor mazmunga ega bo‘lishidir.
Mulohazaning sifatini mantiqiy bog‘lama belgilaydi. “Ba’zi ilonlar
zaharlidir” mulohazasining predikatida subyekt haqidagi fikr
tasdiqlanadi. Bunday mulohaza tasdiqlovchi deyiladi. “Hech bir riyo
amal maqbul emas” mulohazasida subekt haqida nimadir inkor qilinadi.
Bu inkor mulohaza deyiladi. Mulohazalarning to‘g‘ri yoki
noto‘g‘riligini aniqlashda va ularni mantiqiy tahlil qilishda oddiy
mulohazalarning miqdor va sifati bo‘yicha birlashgan klassifikatsiyasi
(asosiy turlari)dan foydalaniladi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Umumiy tasdiq mulohazalar. Ular bir vaqtning o‘zida ham
umumiy, ham tasdiq bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, “Hamma
talabalar mantiq ilmini o‘rganadilar.” Bu mulohaza lotin alifbosidagi
A harfi bilan belgilanadi va “Hamma S – P dir” formulasi orqali
ifodalanadi..
2. Umumiy inkor mulohazalar bir vaqtning o‘zida ham umumiy,
ham inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, “Hech bir ishbilarmon
rejasiz ish yuritmaydi.” Bu mulohaza “Hech bir S – P emas”
formulasi orqali ifodalanadi va lotincha E harfi bilan belgilanadi.
3. Juz’iy tasdiq mulohazalar bir vaqtning o‘zida ham juz’iy,
ham tasdiq fikrni ifodalaydi. Masalan, “Ba’zi talabalar mas’uliyatli.”
U lotincha Iharfi bilan belgilanadi va “Ba’zi S–Pdir” formulasi orqali
ifodalanadi.
4. Juz’iy inkor mulohaza bir vaqtning o‘zida ham juz’iy, ham
inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, “Ba’zi talabalar tartibli
emas.” Uning formulasi “Ba’zi S–P emas” bo‘lib, lotincha O harfi
bilan belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |