Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Xulosa  chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari 

va umumiy qoidalari 

 

Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi. Mantiqiy erga-

shish tushunchasi. Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga 

ega  bo‘ladi.  Bu  bilimlar  abstrakt  tafakkur  yordamida,  mavjud 

bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil 

qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi. 

                                                 

1

 Look: 

Restall G. Logic

.

 Аn  introduction.

Рublished in the Taylor & Francis e-Library, 2006. р.18.

 

---

416 

Xulosa  chiqarish  –  bir  va  undan  ortiq  chin  mulohazalardan 

ma’lum  qoidalar  yordamida  yangi  bilimlarni  keltirib  chiqaruvchi 

tafakkur shaklidir. 

Xulosa chiqarish asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga  o‘tish 

jarayonidan  tashkil  topadi.  To‘g‘ri  xulosa  chiqarish  uchun, 

avvalambor,  asoslar  chin  mulohazalardan  iborat  bo‘lishi,  o‘zaro 

mantiqan  bog‘lanishi  kerak.  Masalan,  “Ibn  Sino  “Donishnoma” 

asarini  yozgan”  va  “Pifagor  matematik  bo‘lgan”  degan  ikki  chin 

mulohazadan  xulosa  chiqarib  bo‘lmaydi.  Chunki  bu  mulohazalar 

o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q. 

Xulosa  asoslari  va  xulosa  ham  o‘zaro  mantiqan  bog‘langan 

bo‘lishi  shart.  Bunday  aloqadorlikning  zarurligi  xulosa  chiqarish 

qoidalarida qayd qilingan bo‘ladi. Bu qoidalar buzilsa, to‘g‘ri xulosa 

kelib chiqmaydi. Masalan, ”Do‘stlarim sport bilan shug‘ullanadilar” 

degan mulohazadan “Do‘stlarim sport masteri” deb, xulosa chiqarib 

bo‘lmaydi.  

Demak,  xulosa  chiqarishning  tuzilishi  uch  elementdan  iborat: 

xulosa  asoslari,  xulosa  va    mantiqiy  ergashish  (xulosa  asoslarining 

o‘zaro  mantiqiy  aloqadorligi  va  xulosa  asoslari  bilan  xulosaning 

mantiqiy aloqadorligi). 

Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra zaruriy va 

ehtimoliy;  xulosa  asoslarining  soniga  ko‘ra  bir  asosli  (bevosita)  va 

ko‘p asosli (bavosita); fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra deduktiv, 

induktiv, analogiya kabi turlarga bo‘linadi. 

Mazkur tasnifda xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi 

bo‘yicha  turlarga  ajratish  nisbatan  mukammalroq  bo‘lib,  u  xulosa 

chiqarishning  boshqa  turlari haqida  ham  ma’lumot  berish  imkonini 

yaratadi.  Xususan,  deduktiv  xulosa  chiqarish  zaruriy  xulosa 

chiqarish,  induktiv  xulosa  chiqarish  (to‘liq  induksiyani  hisobga 

olmaganda)  va  analogiya  ehtimoliy  xulosa  chiqarish  deb  olib 

qaralishi, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning 

bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin. 

DEDUKTIV XULOSA CHIQARISH.  Deduktiv xulosa chiqa-

rishning muhim  xususiyati  -  unda umumiy bilimdan  juz’iy  bilimga 

o‘tishning mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlaridan 

biri bevosita xulosa chiqarishdir. 

---

417 

Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning 

hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish, deb ataladi. Bevosita xulosa 

chiqarish  jarayonida  mulohazalarning  shaklini  o‘zgartirish  orqali 

yangi  bilim  hosil  qilinadi.  Bunda  asos  mulohazaning  tarkibi,  ya’ni 

subyekt  va  predikat  munosabatlarining  miqdor  va  sifat  tavsiflari 

muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Bevosita  xulosa  chiqarishning 

quyidagi mantiqiy usullari mavjud: 

I.  Aylantirish  (lot.–obversio)  shunday  mantiqiy  usulki,  unda 

berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini o‘zgartirish 

bilan  yangi  mulohaza  hosil  qilinadi.

1

  Bu  usul  bilan  xulosa 

chiqarilganda  qo‘sh  inkor  sodir  bo‘ladi,  ya’ni  avval  asosning 

predikati, keyin bog‘lovchisi inkor etiladi. 

Aylantirishga misol: 

 A. Hamma shifokorlar oliy tibbiy ma’lumotga ega. 

E.  Shifokor  bo‘lganlarning  hech  biri  oliy  tibbiy  ma’lumotsiz 

emas. 

E. Hech bir yolg‘onchi rostgo‘y  emas. 

A. Hamma yolg‘onchi bo‘lmaganlar rostgo‘ydir. 

I.Ba’zi yo‘llar uzundir. 

O. Ba’zi yo‘llar qisqa emas. 

O. Ba’zi jumlalar tushunarli emas. 

I. Ba’zi jumlalar tushunarsizdir. 

Almashtirish  (lot.–conversio)  shunday  mantiqiy  xulosa 

chiqarish  usuliki,  unda  xulosa  berilgan  mulohazadagi  subyekt  va 

predikatning o‘rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi:

2

 

Juz’iy  inkor  mulohazadan  (0)  almashtirish  usuli  bilan  xulosa 

chiqarib bo‘lmaydi. 

Almashtirishga misol: 

1-misol.  A. Hamma shifokorlar oliy ma’lumotlidir. 

I. Ba’zi oliy ma’lumotlilar shifokorlardir. 

2-misol.   ye. Hech bir inson tosh emas. 

         ye. Hech bir tosh inson emas. 

3-misol. I. Ba’zi yoshlar tadbirkordir. 

               I. Ba’zi tadbirkorlar yoshlardir. 

                                                 

1

 

Look:Morri s R . Cohen Ernes t  N a g e l an  introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007.  P59. 

2

 Look:

Morri s R . Cohen Ernes t  N a g e l an  introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. 

P 58. 

---

418 

4- misol. A. Hamma odamlar jonli mavjudotdir. 

                I. Ba’zi jonli mavjudotlar odamlardir 

5-misol. I. Ba’zi san’atkorlar qo‘shiqchidir. 

               A. Hamma qo‘shiqchilar san’atkordir. 

Demak, almashtirish usuli qo‘llanganda mulohazadagi subyekt 

va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlar 

o‘rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushunchaga 

berilgan ta’riflarning to‘g‘riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 

 Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot.– contrapositio) bevosita 

xulosa  chiqarishning  mantiqiy  usullaridan  biri  bo‘lib,  bu  usul 

qo‘llanganda  berilgan  mulohaza  avval  aylantiriladi,  so‘ngra 

almashtiriladi.  Natijada  hosil  bo‘lgan  mulohazaning  (xulosaning) 

subyekti  asos  mulohaza  predikatiga  zid,  predikati  esa  uning 

subyektiga mos bo‘ladi.  

Masalan: 

A.

 

Hamma musulmonlar Islom diniga e’tiqod qiladilar. 

 E. Islom diniga e’tiqod qilmaydiganlarning hech biri musulmon 

emas. 

Juz’iy  tasdiq  mulohazadan  predikatga  qarama-qarshi  qo‘yish 

usuli  bilan  xulosa  chiqarib  bo‘lmaydi.  Chunki,  juz’iy  tasdiq 

mulohazani  aylantirsak  juz’iy  inkor  hukm  kelib  chiqadi.  Undan 

almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 

Sillogizm. 

Deduktiv  xulosa  chiqarish  aslida  sillogizm  shaklida  bo‘ladi. 

“Sillogizm” so‘zi qo‘shib hisoblash, degan ma’noniberadi. Bu termin 

mantiq fanida, deduktiv xulosa chiqarishning ko‘proq ishlatiladigan 

turi hisoblangan oddiy qat’iy sillogizmni ifodalashda qo‘llaniladi. 

Sillogizm o‘zaro mantiqiy bog‘langan ikki qat’iy mulohazadan 

uchinchi  –  yangi  qat’iy  mulohazani  zaruriy  tarzda  keltirib  chiqa-

ruvchixulosa chiqarish usulidir. Bunda dastlabki mulohazalardan biri, 

albatta,  yo  umumiy  tasdiq  yoki  umumiy  inkor  mulohaza  bo‘ladi. 

Hosil qilingan yangi mulohaza dastlabki mulohazalardan umumiyroq 

bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra sillogizmni umumiylikka asoslangan xulosa 

chiqarish, deb atasa bo‘ladi. Masalan, quyidagi mulohazalar berilgan 

bo‘lsin: 

Hamma baliqlar suvda yashaydi. 

Sazan – baliq. 

---

419 

Bu mulohazalardan zaruriy ravishda – Sazanlar suvda yashaydi, 

degan uchinchi mulohaza kelib chiqadi. Sillogizmning tarkibi oddiy 

qat’iy mulohazalardan tashkil topgani uchun u oddiy qat’iy sillogizm 

deyiladi. 

Sillogizmning  tarkibi  xulosa  asoslari  (praemissae)  va  xulosa 

(conslusio)dan  tashkil  topgan.  Xulosa  asoslari  va  xulosadagi 

tushunchalar terminlar deb ataladi. Xulosaning mantiqiy egasi –  S– 

kichik termin (terminus minor), mantiqiy kesimi  – R – katta termin 

(terminus  major),  deb  ataladi.  Xulosa  asoslari  uchun  umumiy 

bo‘lgan, lekin  xulosada  uchramaydigan tushuncha  – M – (terminus 

medius) o‘rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o‘z ichiga 

olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o‘z ichiga olgan mulohaza 

kichik asos deb ataladi. Demak,  asoslarning katta yoki kichik asos 

deb  ajratilishi  ularning  qanday  ketma-ketlikda  kelishiga  bog‘liq 

emas. 

 

S – kichik termin; 

M – o‘rta termin; 

R – katta termin. 

 

 

O‘rta  termin  katta  va  kichik  terminni  bog‘lovchi  mantiqiy 

element hisoblanadi. 

Sillogizm aksiomasi 

Aksiomalar  isbot  talab  qilmaydigan,  isbotsiz  chin  deb  qabul 

qilingan  nazariy  mulohazalar  bo‘lib,  ular  vositasida  boshqa  fikr  va 

mulohazalar  asoslab  beriladi.  Sillogizmning  aksiomasi  xulosala-

shning mantiqiy asoslanganligini ifodalaydi.  

Sillogizm  xulosasining  asoslardan  zaruriy  keltirib  chiqarilishi 

quyidagi  qoidaga  asoslanadi:  «Agar  bir  buyum  ikkinchi  buyumda 

joylashgan bo‘lsa, ikkinchi buyum esa uchinchi bir buyumning ichida 

bo‘lsa,  unda  birinchi  buyum  ham  uchinchi  buyumning  ichida 

joylashgan bo‘ladi» yoki «Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan 

bo‘lsa, ikkinchi buyum esa uchinchi bir buyumdan tashqarida bo‘lsa, 

unda birinchi buyum ham uchinchi buyumdan tashqarida joylashgan 

bo‘ladi». Bu qoidani quyidagi shakllar yordamida ifodalash mumkin. 

 

S 

M 

P 

---

420 

 

 

 

 

 

 

Bu  qoida  sillogizm  aksiomasi  mohiyatini  terminlarning  hajmi 

munosabatlari  asosida  tushuntirib  beradi.  Demak,  sillogizm 

aksiomasining mohiyati quyidagicha:  buyum va hodisalarning sinfi 

to‘g‘risida  bildirilgan  tasdiq  yoki  inkor  fikr  shu  sinf  tarkibidagi 

barcha buyum va hodisalarning har biri yoki ayrimlar ham taalluqli 

fikr hisoblanadi. 

Masalan: 

Hamma odamlar tirik mavjudotdir. 

Hamma talabalar odamlardir. 

Hamma talabalar tirik mavjudotdir. 

Sillogizm  aksiomasini  atributiv  ifodalaganda  predmet  bilan 

uning  belgisi  o‘rtasidagi  munosabatga  asoslaniladi:  biror  buyum, 

hodisa belgisining belgisi, shu buyum, hodisaning belgisidir; buyum, 

hodisa belgisiga zid bo‘lgan narsalar buyum, hodisaning o‘ziga ham 

ziddir. 

Sillogizmning  qoidalari. 

Xulosa asoslarining chin bo‘lishi xulosaning chin bo‘lishi uchun 

yetarli emas. Xulosa chin bo‘lishi uchun  muayyan qoidalarga amal 

qilish ham zarur.

1

 Bular:  



 

Har bir oddiy qat’iy sillogizmdafaqat uchta termin (katta, kichik 

va o‘rta termin) bo‘ladi. 



 

O‘rta  termin  hech  bo‘lmaganda  sillogizm    asoslaridan  birida 

to‘la hajmda olinishi kerak. 



 

Katta  va  kichik  terminlar  asoslarda  qanday  hajmda  olingan 

bo‘lsa, xulosada ham shunday hajmda bo‘lishi kerak. 



 

Sillogizm asoslaridan biri inkor mazmunda bo‘lsa, xulosasi ham 

inkor mazmunda bo‘ladi. 



 

Sillogizm asoslarining har ikkisi  inkor mulohaza bo‘lsa, ulardan  

xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 

                                                 

1

 

Логика.  Учебник  для  бакалавров.  Под  ред.  А.И.Мигунова,  И.Б.Микиртумова,  Б.И.Федорова.  -  Москва: 

Проспект, 2015

. С.161. 

S 

M 

P 

S 

P 

M 

yoki 

---

421 



 

Sillogizm asoslaridan biri juz’iy hukm bo‘lsa, xulosa ham juz’iy 

bo‘ladi. 



 

Sillogizm  asoslarining  har  ikkisi    juz’iy  mulohaza  bo‘lsa, 

ulardan  xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 



 

Sillogizmning har ikki asosi tasdiq mulohaza bo‘lsa, xulosa ham 

tasdiq mulohaza bo‘ladi. 

Sillogizm figuralari va moduslari 

Sillogizmlar bir-biridan  1) o‘rta terminning joylashishiga qarab 

va 2) asoslar va xulosadagi mulohazaning miqdori va sifatiga ko‘ra 

farq qiladi.  O‘rta terminning  o‘rni sillogizmning figurasini belgilab 

beradi.  

I figurada o‘rta termin katta asosning subyekti, kichik asosning 

predikati  bo‘lib  keladi.  II  figurada  o‘rta  termin  katta  va  kichik 

asoslarning predikati bo‘lib keladi.III figurada  o‘rta termin har ikki 

asosning  subyekti  bo‘lib  keladi.IV  figurada  o‘rta  termin  katta 

asosning predikati, kichik asosning subyekti bo‘lib keladi.

1

 

 

Ifigura                    II figuraIII figura                  IVfigura 

M_____P                P_____M                    M_____P                  P_____M 

S_____M                   S_____M                    M_____S                  M_____S 

_________                __________                __________              _________ 

    S – P                          S – P                          S – P                         S - P 

 

Sillogizm  asoslari  oddiy  qat’iy  mulohazalardan  iborat.  Bu 

mulohazalarning ikki asos va xulosada o‘ziga xos tartibda (to‘plam-

da)  kelishi  modus  deb  ataladi.  «Modus»  –  shakl  degan  ma’noni 

anglatadi. Sillogizm figuralarining o‘ziga xos shakllari mavjud. Har 

bir  figuraning  to‘g‘ri  shakllarini  aniqlab,  to‘g‘ri  xulosa  chiqarishda 

sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir figuraning maxsus 

qoidalariga  ham  amal  qilinadi.  Figuralarning  maxsus  qoidalari 

sillogizm terminlarining o‘ziga xos bog‘lanishi asosida aniqlanadi. 

Oddiy  qat’iy  sillogizmning  birinchi  figurasi  quyidagi  maxsus 

qoidalarga ega: 



 

Katta asos umumiy mulohaza bo‘lishi kerak. 



 

Kichik asos tasdiq mulohaza bo‘lishi kerak. 

 

                                                 

1

 

 Look:Morri s R . Cohen Ernes t  N a g e l an  introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. p.82 

---

422 

I figuraning to‘rtta to‘g‘ri modusi mavjud: 

AAA-Barbara, EAE-Celarent, AII-Darii, EIO-Ferio.

1

 

Moduslarning birinchi harfi katta asosning, ikkinchi harfi-kichik 

asosning,  uchinchi  harfi  xulosaning  sifat  va  miqdorini  ko‘rsatadi. 

Figuralarning  moduslarini  bir-biridan  farqlash  maqsadida  ularning 

har biri alohida nom bilan ataladi. 

Har  ikki  asosi  va  xulosasi  umumiy  tasdiq  mulohaza  bo‘lgan 

AAA-Barbara shakli. 

A. Hamma juft sonlar ikkiga qoldiqsiz bo‘linadi. 

A. Hamma nol bilan tugagan sonlar – juft sonlardir 

A. Hamma  nol bilan tugagan sonlar ikkiga qoldiqsiz bo‘linadi. 

Katta asosi umumiy inkor, kichik asosi umumiy tasdiq, xulosasi 

umumiy inkor mulohaza bo‘lgan EAE-Celarent shakli. 

E. Hech bir ma’ruza ko‘chirilgan emas. 

A. Majlisdagi hamma nutqlar ma’ruzadir. 

E. Majlisdagi hech bir nutq ko‘chirilgan emas. 

Katta asosi umumiy tasdiq, kichik asosi va xulosasi juz’iy tasdiq 

mulohaza bo‘lgan AII-Darii shakli. 

A. Hamma avtobuslar tasdiqlangan grafik bo‘yicha yuradi. 

I.Shahar transportining katta qismi – avtobuslardir. 

I.Shahar transportining katta qismi tasdiqlangan grafik bo‘yicha 

yuradi. 

Katta  asosi  umumiy  inkor,  kichik  asosi  juz’iy  tasdiq,  xulosasi 

juz’iy inkor mulohaza bo‘lgan EIO-Ferio shakli. 

E. Hech bir transport vositasi yoqilg‘isiz yurmaydi. 

I.  Ba’zi  boshqariladigan  texnik  qurilmalar  –  transport 

vositasidir.