Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

 

---

426 

Entimema (qisqartirilgan qat’iy sillogizm) 

 

Insonning fikr yuritish jarayoni ko‘proq entimema ko‘rinishida 

amalga oshadi. Masalan, “U talaba bo‘lgani uchun, stipendiya oladi”, 

“Birodarim  e’tiqodda  sobit,  shuning  uchun  unga  ishonsa  bo‘ladi.” 

Entimema  deb,  asoslaridan  biri  yoki  xulosasi  tushirib  qoldirilgan 

sillogizmga aytiladi. Entimema so‘zi – aqlda, fikrda degan ma’noni 

anglatadi.  Entimemada  sillogizmning  tushirib  qoldirilgan  qismi 

yodda  saqlanadi.  Zarur  bo‘lganda  uni  topib,  o‘rniga  qo‘ygan  holda 

entimemadan to‘la sillogizmni tiklash mumkin. 

Entimemalar uch turli bo‘ladi: 

1- tartibli, ya’ni katta asosi tushirib qoldirilgan. 

2- tartibli, ya’ni kichik asosi tushirib qoldirilgan. 

3- tartibli ya’ni, xulosasi tushirib qoldirilgan.

1

 

Bizga quyidagi sillogizm berilgan bo‘lsin: 

Matematikani bilganlar bu masalaning javobini to‘g‘ri topadi. 

Bu o‘quvchi matematikani biladi. 

Bu o‘quvchi masalaning javobini to‘g‘ri topadi. 

Endi bu sillogizmni entimema ko‘rinishiga keltiramiz: 

1. Bu  o‘quvchi  matematikani  bilgani  uchun,  masalaning 

javobini to‘g‘ri topadi (katta asos tushirib qoldirildi). 

2. Matematikani bilganlar bu masalaning javobini to‘g‘ri topadi, 

shuning uchunbu o‘quvchi masalaning javobini to‘g‘ri topadi (kichik 

asos tushirib qoldirildi). 

3.   Matematikani  bilganlar  bu  masalaning  javobini  to‘g‘ri 

topadi, jumladan bu o‘quvchi ham (xulosa tushirib qoldirildi). 

Entimemalar  bahs-munozara  yuritish  jarayoni  va  notiqlik 

san’atida keng qo‘llaniladi. 

 Murakkab mulohazalardan xulosa chiqarish. 

Murakkab  mulohazalarga  asoslangan  deduktiv  xulosa  chiqa-

rishda  xulosa  asoslariga  mantiqiy  bog‘lovchilar  orqali  bog‘langan 

oddiy  mulohazalar  deb  qaraladi.  Xulosa  asoslari  yo  shartli,  yoki 

ayiruvchi,  yoki  ham  shartli,  ham  ayiruvchi  mulohaza  ko‘rinishida 

bo‘lishi mumkin. Asoslardagi mulohazalarning turiga ko‘ra bunday 

xulosa chiqarishning quyidagi shakllari mavjud: 

                                                 

1

 Look:Morri s R . Cohen Ernes t  N a g e l an  introduction to logic ...  New Dehli. 2007. p.78.  

---

427 

I. Shartli xulosa chiqarish. 

II. Ayiruvchi xulosa chiqarish. 

III. Shartli-ayiruvchi xulosa chiqarish. 

I.Shartli xulosa chiqarish deb har ikki asosi yoki asoslaridan biri 

shartli  mulohaza  bo‘lgan  sillogizmga  aytiladi.  Ular  sof  shartli  va 

shartli-qat’iy turlarga bo‘linadi. 

Sof shartli xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi shartli 

mulohaza bo‘lgan sillogizmga aytiladi. Uning formulasi quyidagicha: 

 

 

1- misol: 

Agar fikr isbotlangan bo‘lsa, unda u chin bo‘ladi. 

Agar fikr chin bo‘lsa, unda uni rad etib bo‘lmaydi. 

Agar fikr isbotlangan bo‘lsa, unda uni rad etib bo‘lmaydi. 

2- misol: 

Agar havo yaxshi bo‘lsa, teatrga boramiz. 

Agar havo yaxshi bo‘lmasa ham teatrga boramiz. 

Teatrga boramiz. 

Shartli-qat’iy xulosa chiqarish deb, katta asosi shartli mulohaza, 

kichik  asosi  oddiy  qat’iy  mulohaza  bo‘lgan  sillogizmga  aytiladi. 

Bunday  xulosa  chiqarishning  ikkita  to‘g‘ri  (aniq  xulosa  beradigan) 

shakli mavjud. Uning formulasi quyidagicha: 

 

Tasdiqlovchi modus – 

modus ponens 

Inkor etuvchi modus – 

modus tollens 

r →q 

r 

q 

r →q 



 q 



 p