Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

1.

 

Shartli mulohazaning natijasini tasdiqlovchi  xulosa chiqarish: 

Agar aqlli bo‘lsa, o‘ylab gapiradi. 

1)

 

p→q 

q→r 

p→r 

2)

 

p→q 

 



r→q 

q 

yoki  [(p → q)



 (q → r)] →  (p → 

r) 

yoki [(p → q)



 ( r → q)] → q 

---

428 

 

U o‘ylab gapiradi. 

Demak, u aqlli. 

2.

 

Shartli mulohazaning natijasini inkor etib, xulosa chiqarish: 

Agar  me’yor  buzilsa,  unda  miqdor  o‘zgarishlari  sifat  o‘zga-

rishlariga olib keladi. 

Miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib kelmadi. 

Demak, me’yor buzilmagan. 

Shartli – qat’iy sillogizmning xulosasi aniq, chin bo‘lishi uchun 

quyidagi holatlarga e’tibor berish zarur: 

1. Shartli  mulohazadagi  asosning  chinligidan  natijaning 

chinligi,  natijaning  xatoligidan  asosning  xatoligi  mantiqan  kelib 

chiqadi. 

2. Shartli mulohazadagi natijaning chinligi asosning chinligini, 

asosning xatoligi esa natijaning ham xatoligini isbotlamaydi. 

Bu  qoidalar  buzilganda  shartli-qat’iy  sillogizmning  xulosasi 

noaniq  bo‘ladi.  Xulosa  chiqarishning  bu  shakli  formulalarda 

quyidagicha ifodalanadi:  

 

r → q 

q 

ehtimol, r 

r → q 



 p 

ehtimol  



 q 

[(p → q)



q] → r 

[(p → q)



 p) → 



q 

 

1.

 

Shartli  mulohazadagi  natijaning  tasdiqlanishidan  asosning 

chinligini mantiqan keltirib chiqarish mumkin emas. Chunki boshqa 

asos ham shunday natijani keltirib chiqarishi mumkin. 

 

   Masalan: 

Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, uning boshi og‘riydi. 

Bemorning boshi og‘riyapti. 

Ehtimol, uning qon bosimi ko‘tarilgandir. 

Yuqoridagi  misolda  shartli  mulohazaning  asosi  xato,  noaniq, 

natijasi  chin  bo‘lganligi  uchun  sillogizmning  xulosasi  noaniq 

bo‘lgan. 

---

429 

2.

 

Shartli mulohazada asos qismining inkor qilinishi, natijaning 

noaniq bo‘lishiga olib keladi. 

Agar  bemorning  qon  bosimi  ko‘tarilsa,  unda  uning  boshi 

og‘riydi. 

Bemorning qon bosimi ko‘tarilmagan. 

Ehtimol, uning boshi og‘rimayotgandir. 

Bilamizki,  bosh  og‘rig‘iga  faqat  qon  bosimining  ko‘tarilishi 

sabab bo‘lmaydi, undan  boshqa sabablar ham bo‘lishi mumkin. Bu 

esa, xulosaning noaniq bo‘lishiga olib keladi.  

II. Ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi yoki asoslaridan 

biri  ayiruvchi  mulohaza  bo‘lgan  sillogizmga  aytiladi.Sof  ayiruvchi 

xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi mulohaza 

bo‘lgan  sillogizmga  aytiladi.  Ayiruvchi-qat’iy  xulosa  chiqarishda 

xulosa  asoslaridan  biri  ayiruvchi  mulohaza  bo‘lsa,  boshqasi  oddiy 

qat’iy mulohaza  bo‘ladi.  Bunday  xulosa  chiqarishning  ikki  modusi 

bor:  tasdiqlab  inkor  etuvchi  va  inkor  etib  tasdiqlovchi  modus. 

Ularning formulasi quyidagi tablitsada keltirilgan. 

 

 

Sof ayiruvchi xulosa chiqarishga misol: 

Xulosa  chiqarish  asoslarining  soniga  ko‘ra  bevosita  yoki 

bavosita bo‘ladi. 

Bavosita  xulosa  chiqarish  ikki  asosli  yoki  ikkidan  ortiq  asosli 

bo‘ladi. 

Demak, xulosa chiqarish asoslarining soniga ko‘ra bevosita yoki 

ikki asosli yoki ikkidan ortiq asosli bo‘ladi. 

Xulosa chiqarish shakli 

Formulasi 

Sof ayiruvchi sillogizm 

S - a 



 b 



  c 

a - d 



 f 

S - d 



  f 



  b 



  c 

Ayiruvchi-qat’iy xulosa chiqarish tasdiqlab 

inkor etuvchi modus modus ponendo tollens 

r



q 

r 



q 

Ayiruvchi-qat’iy xulosa chiqarish inkor etib 

tasdiqlovchi modus modus tollendo ponens 

r



q 



 r 

Q 

---

430 

 

 

Ayiruvchi-qat’iy  xulosa  chiqarishning  tasdiqlab  inkor  etuvchi 

shakliga misol: 

O‘simliklar bir yillik yoki ko‘p yillik bo‘ladi. 

Daraxtlar ko‘p yillik o‘simlikdir. 

Demak, daraxtlar bir yillik o‘simlik emas. 

Ayiruvchi-qat’iy  xulosa  chiqarishning  inkor  etib,  tasdiqlovchi 

shakliga misol: 

Odamlar hayoli yoki hayosiz bo‘ladi. 

Mening do‘stlarim hayosiz emas. 

Mening do‘stlarim hayoli. 

Ayiruvchi sillogizmda to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun quyidagi 

qoidalarga amal qilish zarur: 

1. Ayiruvchi  mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalar hajmiga 

ko‘ra kesishmasligi shart, aks holda xulosa xato bo‘ladi. Masalan:  

Shirinliklar mazali yoki chiroyli bo‘ladi. 

Bu shirinlik mazali. 

Bu shirinlik chiroyli emas. 

Shirinliklar ham mazali, ham chiroyli bo‘lishi mumkin. Bunda 

ayiruvchi mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalar bir – birini  inkor 

etmaydi va hajmiga ko‘ra, kesishadi. Shuning uchun xulosa xato. 

2. Ayiruvchi  mulohazada  muqobillar  bir-birini  inkor  etishi  va 

to‘liq ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. 

Burchaklar o‘tkir yoki o‘tmas burchakli bo‘ladi. 

Bu burchak o‘tkir burchakli emas. 

Bu burchak o‘tmas burchaklidir. 

Xulosaning  xato  bo‘lishiga  sabab,  ayiruvchi  mulohazadagi 

muqobillar  to‘liq  ko‘rsatilmagan,  ya’ni  to‘g‘ri  burchakning 

mavjudligi  e’tibordan  chetda  qolgan.Ayiruvchi  sillogizmlardan 

ko‘proq bir necha yechimga ega bo‘lgan masalalarni yechishda, ya’ni 

muqobil holatlardan birini to‘g‘ri tanlab olishda foydalaniladi. 

III. Shartli – ayiruvchi – lemmatik (taxminlab) xulosa chiqarish 

deb,  asoslardan  biri  ikki  yoki  undan  ortiq  shartli  mulohazalardan, 

ikkinchisi  esa  ayiruvchi  mulohazadan  iborat  bo‘lgan  sillogizmga 

aytiladi.  Ayiruvchi  asosdagi  a’zolarning  soniga  ko‘ra,  bunday 

xulosalar  dilemma  (ayiruvchi  asos  ikki  a’zodan  iborat  bo‘lgan), 

trilemma (ayiruvchi asos uch a’zodan iborat bo‘lgan) va polilemma 

---

431 

(ayiruvchi  asos  to‘rt  va  undan  ortiq  a’zodan  iborat  bo‘lgan)  deb 

ataladi. 

Dilemmada  asoslardan  biri  (kattasi)  ikki  shartli  mulohazaning 

iborat  bo‘ladi,  ikkinchi  asosi  (kichigi)  ayiruvchi  mulohaza  bo‘ladi. 

Kichik  asosda  shartli  mulohazalarning  asoslari  (antetsedentlar) 

tasdiqlanadi yoki ularning  natijalari (konsekventlari) inkor qilinadi. 

Dilemmalar tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab turlarga bo‘linadi. 

Oddiy dilemmaning  xulosasi tasdiq mulohaza  bo‘lsa  –  konstruktiv, 

inkor mulohaza bo‘lsa – destruktiv deyiladi. Murakkab dilemmalarda 

ham  xuddi  shunday.  Demak,  dilemmalar  oddiy  konstruktiv,  oddiy 

destruktiv, murakkab konstruktiv va murakkab destruktiv ko‘rinishda 

bo‘ladi. 

 

Oddiy dilemma 

Dilemmaning turi 

Formulasi 

Oddiy konstruktiv dilemma 

a→c, b→c 

a v b 

s 

Oddiy destruktiv dilemma 

a→b, a→c 



b v



c 



a  

Murakkab dilemma 

Murakkab konstruktiv dilemma 

a→b, c→d 

a v c 

b v d 

Murakkab destruktiv dilemma 

a→b c→d 



b v 



d 



a v 



c 

 

Misollar: 

1. Oddiy konstruktiv dilemma. 

Agar bemor shifokorga ishonsa, unda u sog‘ayadi. 

Agar bemor vaqtida davolansa, unda u sog‘ayadi. 

Bemor shifokorga ishondi yoki vaqtida davolandi. 

Bemor tuzaldi. 

 

---

432 

2. Oddiy destruktiv dilemma. 

Agar ko‘p kitob o‘qisa, unda bilimli bo‘ladi. 

Agar ko‘p kitob o‘qisa, unda nutqi ravon bo‘ladi. 

Bilimli emas yoki nutqi ravon emas 

Demak, ko‘p kitob o‘qimagan. 

3. Murakkab konstruktiv dilemma. 

Agar suratda tabiat manzarasi tasvirlansa, unda peyzaj deyiladi. 

Agar suratda inson tasvirlansa, unda portret deyiladi. 

Suratda tabiat manzarasi yoki inson tasvirlanadi. 

Surat peyzaj yoki portret bo‘ladi. 

4. Murakkab destruktiv dilemma 

Agar majlisda nutq so‘zlanadigan bo‘lsa, unda rasmiy uslubdan 

foydalaniladi. 

Agar badiiy kechada so‘zlanadigan bo‘lsa, unda badiiy uslubdan 

faydalaniladi. 

Rasmiy uslubdan yoki badiiy uslubdan foydalanilmadi. 

Majlis yoki badiiy kecha bo‘lmadi. 

Dilemmalarni  to‘g‘ri  tuzish  va  hal  qilish  uchun  ko‘rilayotgan 

masalaning  barcha  yechimlarini  aniqlash  zarur.  Dilemmani  ba’zan 

unga qarama-qarshi mazmundagi boshqa bir dilemma orqali rad etish 

mumkin.  Bunga  mantiq  ilmi  tarixidan  quyidagi  misolni  keltiramiz: 

«Afinalik  ayol  o‘g‘liga  shunday  maslahat  beradi:  jamoat  ishlariga 

aralashmagin, chunki agar haqiqatni gapirsang, seni odamlar yomon 

ko‘radi,  agar  yolg‘on  gapirsang,  unda  seni  xudolar  yomon  ko‘radi. 

Bunga Aristotel quyidagicha rad javobni o‘ylab topadi: Men jamoat 

ishlarida  ishtirok  etaman,  chunki  agar  haqiqatni  gapirsam,  meni 

xudolar yaxshi ko‘radi, agar yolg‘on gapirsam, meni odamlar yaxshi 

ko‘radi»

1

.  

Ba’zan,  “masalaning  boshqa  yechimlari  (al’ternativalari)  ham 

mavjud bo‘lishi mumkinmi?” – degan savolni qo‘yish dilemmaning 

“shoxlari” orasidan chiqib ketish imkonini beradi. Bunday savolning 

qo‘yilishi  sizga  taklif  etilgan,  lekin  siz  uchun  maqbul  bo‘lmagan 

yechimlarni  rad  qilishga  yordam  beradi.  Trilemma,  polilemma 

shaklida ham lemmatik xulosa chiqarish mumkin. Bunda muqobillar 

soni uchta va undan ortiq bo‘ladi.  

                                                 

1

 Look:Morri s R . Cohen Ernes t  N a g e l an  introduction to logic and scientific method New Dehli. 2007. p.108 

 

---

433