Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси


Tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar



Download 4,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/166
Sana15.01.2022
Hajmi4,95 Mb.
#366762
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   166
Bog'liq
Давронов-Фалсафа 2020

Tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar. 

Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish 

 

Tushunchani chegaralash – jins (hajmi keng) tushunchadan tur 

(hajmi  tor)  tushunchaga  fikran  o‘tishdan  iborat.  Tushuncha 

chegaralanganda  jins  tushunchaning  mazmuniga  tur  tushunchani 

hosil qiluvchi belgilar qo‘shiladi. Masalan: Inson → ayol → o‘zbek 

ayoli → o‘zbek shoirasi → shoira Uvaysiy. Chegaralash amali yakka 

tushunchada to‘xtaydi.  

Tushunchani  umumlashtirishtur  (hajmi  tor)  tushunchadan  jins 

(hajmi  keng)  tushunchaga  fikran  o‘tishdan  iborat.  Bunda  berilgan 

tushuncha  tur  tushuncha  deb  qabul  qilinib,  uning  mazmunidan  tur 

hosil  qiluvchi  belgilar  chiqarib  tashlanadi.  Natijada,  mazmun 

jihatidan unga nisbatan torroq, lekin hajmiga ko‘ra kengroq bo‘lgan 

jins tushuncha hosil bo‘ladi. Masalan:  Olma daraxti → mevali daraxt 

→ daraxt → o‘simlik.  

Umumlashtirish amali eng umumiy tushuncha – kategoriyalarda 

to‘xtaydi. Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari ilmiy 

bilishda va kundalik turmushda keng qo‘llaniladi.  

Tushunchalarni  ta’riflash  (definitsiya).  Har  bir  inson  hayoti 

davomida  tushunchalarning  aniq  ta’riflanishiga  ehtiyoj  sezadi, 

tushunchaning  ta’rifiga  asoslanib  bilimga  ega  bo‘ladi,  voqea  va 

hodisalarga  nisbatan  o‘z  munosabatini  belgilaydi.  Masalan,  Majid 

Xavofiyning:  “Sahiylik  -  bu  (biror  narsani)  boshqa  kishiga  hech 

qanday  yomonlikni  niyat  qilmay  va  tamagirlikni  o‘ylamay  hamda 

shu  narsaning  qaytarilishiga  umid  bog‘lamay  tuhfa  qilishdir,”-  

degan  fikrini  o‘qib,  sahiylik    tushunchasining    mazmunini  bilib 

olamiz.  Tushunchaning  mazmunini  aniqlash,  unga  ta’rif  berish 

demakdir. 

Ta’riflash  –  definitsiya  tushunchaning  mazmunini  ochib 

beruvchi mantiqiy amaldir.  

Biz  kundalik  hayotda  va  ilmiy  bilishda  qo‘llaydigan 

tushunchalarning ta’riflari yuqoridagi usullar orqali hosil qilingan. 

 

 




401 

 

Har bir fan doirasida qo‘llaniladigan atamalar qat’iy ta’riflangan 



bo‘lib,  ilmiy  jamoat  tomonidan  qabul  qilingandir.  Bu  ta’riflarni 

subyektiv  xohishga  ko‘ra  o‘zgartirish  mumkin  emas.  Kundalik 

hayotda  qo‘llaniladigan    tushunchalar  ijtimoiy  hayotdagi  o‘zga-

rishlar, insonning yoshi, shaxsiy tajribasi, bilimi, dunyoqarashi, ruhiy 

holati  va b.  ta’sirida  o‘zgarib  turadi.  Shu  bois odamlar  bir-birlarini 

tushunmasliklari,  bir  hodisaga    nisbatan  turli  nuqtai  nazardan 

yondashishlari mumkin. Bunday holatlarda tomonlar avvalo, bahsga 

sabab  bo‘layotgan  tushunchalarning  mazmunini,  ya’ni  ta’rifini 

aniqlab olishlari zarur. 

 

 



Ta’riflashning 

strukturasi 

Aniqlanuvchi  qism  –  mazmuni  ochib  berilishi 

lozim bo‘lgan tushuncha 

Aniqlovchi  qism  –  aniqlanuvchi  tushunchaning 

mazmunini ochib beruvchi tushunchalar 

Ta’riflashning turlari 

Nominal  ta’rif-  predmetni  ifodalovchi  tushunchaning  ma’nosini 

aniqlovchi ta’rif. 

Aniq  real  ta’rif-  predmet-

ning muhim belgisini ko‘r-

satish orqali ta’riflash  

Aniq real ta’rifning 2 turi mavjud: 

1.  Yaqin  jinsi  va  tur  belgisini 

ko‘rsatish orqali ta’riflash; 

2. Genetik ta’rif. 

Noaniq  real  ta’rifda-tu-

shunchaning mazmuni yor-

damchi  vositalar  orqali 

ochib beriladi. 

Noaniq real ta’rifning 3 turi mavjud: 

1. Aksiomatik ta’rif. 

2. Kontekstual ta’rif. 

3. Induktiv ta’rif. 

Ta’riflashning qoidalari 

1.  Ta’rif  teng  xajmli  bo‘lishi  kerak,  ya’ni  aniqlanuvchi  va 

aniqlovchi tushunchalarning xajmlari o‘zaro teng bo‘lishi shart. 

2. Ta’rif aniq bo‘lishi kerak, unda obrazli iboralar, mazmuni noaniq 

so‘zlar ishlatilmasligi kerak. 

3. Ta’rif aylana shaklida bo‘lib qolmasligi kerak, ya’ni aniqlovchi 

tushunchaning 

mazmunini 

aniqlash 

uchun 


aniqlanuvchi 

tushunchaning o‘ziga murojaat qilish mumkin emas. 

4. Ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo‘lmasligi kerak. 



402 


Download 4,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   166




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish