Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari
Tushuncha tafakkur shakllaridan biri sifatida til orqali
ifodalanadi. Tushunchaning mohiyatini bilish uchun uning nom va
so‘z bilan qanday bog‘liqligini aniqlab olamiz.
Inson buyum va hodisalar haqida tushunchaga ega bo‘lish
uchun ularning nomlarini bilishi zarur. Olamdagi barcha jonli va
jonsiz mavjudotlarning, voqea va hodisalarning nomi bor. Nomlar
392
bilish va muloqotning zaruriy vositasidir. Buyum va hodisalarning
nomi tilni mavjud voqelik bilan bog‘lab turadi. Faraz qiling,
olamdagi hech bir narsaning nomini bilmasak, ular haqida
tushunchaga ega bo‘lishimiz, fikr yuritishimiz mumkinmi?
Nom nima? U tushuncha bilan aynanmi?
Nom alohida predmetni yoki predmetlar gruhini belgilovchi til
ifodasidir. Masalan: “Amur Temur” so‘zi temuriylar davlatining
asoschisi bo‘lgan buyuk bobokalonimizning nomini bildiradi;
“o‘qituvchi” so‘zi bilim beruvchi insonni, “qizil”so‘zi esa barcha
buyumlardagi qizil rangni ifodalaydi. Nom tushuncha bilan aynanmi
yoki yo‘qmi degan savolga javob berish uchun quyidagi rivoyatni
taxlil qilamiz: Qadimda bir podsho “Hech kim bilmagan, hech kim
ko‘rmagan g‘aroyib narsani topib kelgan yoki uning suratini chizgan
odamga yarim davlatimni beraman”- deb farmon chiqaribdi. Odamlar
g‘aroyib narsani topish uchun rosa harakat qilishibdi. Turli jismlarni,
mavjudotlarning qismlarini birlashtirib hech kim bilmagan, hech kim
ko‘rmagan narsani yasashga, suratini chizishga harakat qilishibdi.
Lekin bu ishning uddasidan chiqa olishmabdi. Chunki ular yasagan,
chizgan narsalarining o‘z nomi bo‘lmasa ham, bu narsalardagi
qismlarning nomi (masalan, it boshli odam) bor ekan. Buyum va
hodisalarga inson nom qo‘yadi va nom tufayli ular haqida
tushunchaga ega bo‘ladi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, nom til ifodasi
bo‘lsa, tushuncha tafakkur shaklidir.
Tushuncha buyum va hodisalarning umumiy, muhim va farq
qiluvchi belgilarini bir butun, yaxlit xolda aks ettiruvchi tafakkur
shaklidir. Buyum va hodisalarning belgilari muloqot va fikr yurtish
jarayonida biror predmetning vakili sifatida xizmat qiladigan
belgilardan farq qiladi. Buyum va hodisalarning belgilari
predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga
o‘xshashligini ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarni
ifodalovchi belgilardir. Masalan, savdo-sotiq bilan shug‘ullanish
faqat insonga xos belgidir. Boshqa tirik mavjudotlar bunday faoliyat
bilan shug‘ullanmaydilar.
Buyum va hodisalarning belgilari umumiy, muhim, farq
qiluvchi turlarga bo‘linadi. Bir sinfga mansub bo‘lgan hamma
predmetlarga xos bo‘lgan belgilar – umumiy belgilardir. Insonlar
sinfi uchun qaddini tik tutib yurish, kulish va b. shunday belgilarga
393
misol bo‘ladi. Biror belgining o‘zgarishi yoki yo‘q bo‘lishi
tushunchaning ham o‘zgarishi yoki yo‘q bo‘lishiga olib keladigan
belgi muhim hisoblanadi. Inson uchun aqllilik (tafakkur qilish)
muhim belgidir. Farq qiluvchi belgi predmetni o‘ziga o‘xshash
boshqa predmetlar orasidan tanib olishga imkon beruvchi belgidir.
Masalan, har bir inson o‘ziga xos individual belgilari bilan
boshqalardan ajralib turadi. Demak, tushuncha ma’lum belgilariga
ko‘ra bir to‘plamga birlashgan predmetlarning birligini ifodalaydi.
Tushuncha so‘z bilan uzviy bog‘liq. Ular o‘rtasidagi aloqadorlik
tafakkur va til o‘rtasidagi bog‘lanishning konkret tarzda namoyon
bo‘lishidir. Tushunchalar so‘z (talaba, universitet, qog‘oz) va so‘z
birikmalari (O‘zbekiston Milliy universitetining talabasi, O‘zbe-
kiston Milliy universiteti, rangli qog‘oz) yordamida ifodalanadi.
Lekin bundan tushuncha va so‘z aynan bir xildir, degan xulosa kelib
chiqmasligi kerak.
Ba’zi so‘zlar (ammo, chunki, uchun va h.k.) hech bir
tushunchani ifodalamasligi ham buning sabablaridan biridir. Bitta
tushuncha har xil tillarda, ba’zan bir tilda ham turli xil so‘zlar bilan
ifodalanadi. Tildagi omonim va sinonim so‘zlarning mavjudligi esa
so‘z va tushunchaning aynan emasligidan dalolat beradi. Ayrim
so‘zlarning ko‘p ma’noliligi ba’zan tushunchalarni aralashtirib
yuborishga olib keladi. Shu sababdan kundalik hayotda qo‘llanadigan
til bilan ilmiy til bir-biridan farq qiladi. Ilmiy til tabiiy til, sun’iy til
va maxsus termin (atama)lardan tashkil topadi.
Termin(atama)ilmning har bir sohasida predmetlarni belgilash
uchun faqat bir ma’noda qo‘llaniladigan so‘z yoki so‘z birikmasidir.
Ilmiy tilda termin va tushuncha bir ma’noda qo‘llanadi.
Tushuncha va so‘z shakllanishiga ko‘ra ham bir-biridan
farqlanadi. So‘zning shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalar
ishtirok etadi. Shuningdek, o‘zlashtirma (boshqa tillardan kirib
kelgan) so‘zlar ham milliy tillarda yangi so‘zlarning shakllanishiga
sabab bo‘ladi. Tushuncha esa quyidagi mantiqiy usullardan
foydalangan holda hosil qilinadi:
Tushunchaning mazmuni va hajmi. Tushunchaning turlari.
Har bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega.
Tushunchaning hajmiunda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini
aks ettiradi. Masalan, “orol” tushunchasining hajmi yer yuzidagi
394
mavjud barcha orollarni o‘z ichiga qamrab oladi. Tushunchani
ifodalovchi so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi “lar” bo‘lmasa ham, u
umumiy xajmga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat
tushunchalari kabi.
Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o‘zaro
solishtirilib, tushuncha xosil qilinadi.
Analiz – tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar,
tomonlarga fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha hosil
qilinadi.
Sintez usulida tahlil davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran
birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil qilinadi.
Abstraksiyalash, ya’ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning
sifat, hususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi.
Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga
ko‘ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi.
Tushunchaning mazmunini unda fikr qilinayotgan predmetning
muhim belgilari to‘g‘risidagi axborot tashkil etadi. Masalan, “imij”
tushunchasining mazmunini – odamlar ongida muayyan shaxs,
tashkilot yoki boshqa ijtimoiy obyektga mos keladigan, idrok
etilayotgan obyekt haqidagi axborotni o‘zida mujassamlashtirgan va
ijtimoiy xulq-atvorga da’vat etadigan muayyan sintetik obraz
haqidagi ma’lumot tashkil qiladi.
Hajmiga ko‘ra yakka va umumiy, ayiruvchi va to‘plovchi,
shuningdek, bo‘sh hajmli tushunchalar farqlanadi:
Hajmiga ko‘ra tushuncha turlari
Misollar
Yakka
tushunchaning
hajmida
bitta
predmet fikr qilinadi
“O‘zbekiston Respublika-
si”, “Ko‘kaldosh madrasasi”
Umumiy tushunchalar predmetlar guruhini
aks ettiradi. Umumiy tushunchalarni aks
ettiruvchi predmetlarning miqdori sanala-
digan va sanalmaydigan bo‘lishi mumkin.
Inson, stol, shoir – sanal-
maydigan umumiy tushun-
chalar.
XIX asr o‘zbek shoiralari,
Nobel mukofotini olganlar
– sanaladigan umumiy
tushunchalar.
395
Tushunchalarning mazmuni va hajmiga ko‘ra turlarini bilish
fikrlash jarayonidagi noaniqliklarni bartaraf etishga, fikrni aniq va
to‘g‘ri bayon qilishga yordam beradi. U yoki bu tushunchaning
mazmuni va hajmiga ko‘ra qaysi turga mansub ekanligini aniqlash
unga mantiqiy tavsif berish deyiladi. Masalan:
Universitet - umumiy sanaladigan, to‘plovchi, aniq, musbat,
nisbatsiz tushuncha.
Kentavr – bo‘sh hajmli, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha.
Bilimsiz – umumiy sanalmaydigan, mavhum, manfiy,
nisbatdosh tushuncha.
Do'stlaringiz bilan baham: |