Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

 

---

381 

 

II-QISM 

 

10-MAVZU. MANTIQ ILMINING  PREDMETI, ASOSIY 

QONUNLARI 

 

Tushuncha tafakkur shakli sifatida mantiq ilmi o‘rganadigan 

masalalar. Mantiq ilmining asosiy qonunlari 

 

Ilm  o‘rganish  tafakkur  qilish  orqali  amalga  oshadi.  Imom 

G‘azzoliy  ta’birlari  bilan  aytganda,”Ilm  aqlda  daraxtdagi  meva, 

quyoshdagi  ziyo  va  ko‘zdagi  nur  o‘rnida  yuradi.

1

”  Aql  jihatdan 

afzallikka erishish uchun qadimdan mantiq ilmini o‘rganish zarurligi 

ta’kidlanadi.  

Mantiq ilmi qachon shakllangan, uning asoschisi kim?  

Mantiq ilmining alohida fan sifatida shakllanishi Aristotel (er. 

av. 384-322-yy.) ning nomi bilan bog‘liqdir. U birinchi bo‘lib, mantiq 

ilmi  o‘rganadigan  masalalar  doirasini  aniqlab  berdi.  Aristotelning 

«Kategoriyalar»,  «Talqin  haqida»,  «Birinchi  analitika»,  «Ikkinchi 

analitika»,  «Sofistik  raddiyalar  haqida»  nomli  asarlari  bevosita 

mantiq  masalalariga  bag‘ishlangandir.  Uning  «Ritorika»,  «Poetika» 

asarlari  ham  mantiqiy  ta’limotining  muhim  tarkibiy  qismlari 

hisoblanadi.  «Metafizika»,  «Ruh  haqida»  asarlarida  esa  mantiq 

masalalari  ma’lum  darajada  bayon  qilingan.  Aristotel  o‘z  ta’limotini  

“logika”  emas,   “analitika” deb atagan.  Logika termini er.av. III asrdan 

boshlab, fanni ifodalovchi termin sifatida qo‘llanila boshlagan.  

“Mantiq”  so‘zi  yunon  tilidagi  “logika”  so‘zining  arabcha 

tarjimasidir.  “Logikos”  –  so‘z,  aql,  aql  yuritish,  qonun ma’nolarini 

beruvchi  keng  qamrovli  termindir.  “Mantiq”  istilohining  qamrovi 

ham  “logos”niki  kabi  bo‘lib,  uning  o‘zagi  “so‘zlashuv”  ma’nosini 

beradigan “nutq” so‘zidir.

2

 

                                                 

1

 Imom Abu Homid Muhammad ibn Muhamad al-G‘azzoliy. Ihyou ulumid-din. –T.: «Movarounnahr»., 2003. 206-b. 

2

 Muhammad Fazlul-imom Xayriobodiy. Mirqotul mantiq. –T.: Toshkent islom universiteti, 2011. 3-bet. 

---

382 

Biz  “mantiq”  istilohini  fanni  ifodalash  uchun  qo‘llaymiz. 

Mantiq  fan  ma’nosida  qator  tushunchalar  bilan  birgalikda  keladi. 

Bular: 

Formal  mantiq  –  mulohazalar  va  isbotlashning  strukturasini 

analiz qilish, o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan bo‘lib, unda asosiy 

e’tibor  mazmunga  emas,  shaklga  qaratiladi.  Bu  tushuncha  I.Kant 

(1724-1804-y.)  tomonidan  fanga  kiritilgan.  Formal  mantiq  ikki 

qiymatli  sistema  bo‘lib,  unda  mulohazalar  “chin”  yoki  “yolg‘on” 

qiymatga ega bo‘ladi. Matematika va tabiiy fanlarda qo‘llaniladigan  

formal  mantiqning  isbotlash  usullari  chinlik  qiymatiga  ko‘ra 

baholansa,    gumanitar  fanlarda  qadriyatlar  tizimiga  ko‘ra  (yaxshi, 

yomon,...)  baholanadi.  Shuning  uchun  formal  mantiq  “isbotlash 

mantig‘i”, noformal mantiq “argumentlash mantig‘i” deb ataladi.  

Noformal  mantiq  –  Noformal  mantiq(informal  logic)–  tabiiy 

tilda argumentlashni qurish va baholashning noformal standartlarini, 

uni  talqin  qilishning  usullari  va  mezonlarini  ishlab  chiquvchi 

normativ fandir.  Noformal mantiq XX asrning 70- yillarida formal 

mantiq  imkoniyatlarini  tanqid  qilish  asosida  shakllangan.  Uning 

asoschilari  kanadalik  Entoni  Bleyr  (Vinzdor  universiteti)  va  Ral’f 

Djonson (Ontario universiteti)dir.  

Nazariy mantiq –muayyan bilimlarning mantiqiy sistemasi yoki 

mantiqiy  nazariyalar  yig‘indisi  bo‘lib,  ular  tabiiy  va  maxsus 

formallashgan  (sun’iy)  til  vositasida,  ma’lum  bir  prinsip  va 

aksiomalarga  asosan  qurilgandir.  Nazariy  mantiqqa  an’anaviy 

(formal)  mantiq,  klassik  simvolik  mantiq  va  noklassik  simvolik 

mantiqning  turli  yo‘nalishlari  kiradi.  Nazariy  mantiqning  o‘ziga 

xosligi yuqori darajada abstraksiyalashganligidadir.  

Amaliy mantiq – 1. Insonlarning tabiiy tafakkurlash jarayonini;  

2.  Nazariy  mantiqdan  konkret  xolatlarda  foydalanishni,  ya’ni 

dalillash  va  rad  etishni;  3.  Faoliyat  mantig‘i,  qaror  qabul  qilish 

mantig‘i, tanlash mantig‘i, evristika, prakseologiya, konfliktologiya 

va b. shu turdagi mantiqiy nazariyalar va tadqiqotlarni ifodalaydi.  

Nazariy mantiqni formal, amaliy mantiqni noformal mantiq deb 

ham  yuritiladi.  Formal  mantiq  tarixiy  kelib  chiqishiga  ko‘ra 

an’anaviy (klassik) mantiq deb ham nomlanadi.  

Er.av. IV asrdan boshlangan va XIXasrning oxiri – XX asrning 

boshlarida  yakunlangan    (formal)  mantiq  rivojlanishining  birinchi 

---

383 

bosqichi  an’anaviy  (klassik)  mantiq  deb  ataladi.  An’anaviy  mantiq 

to‘g‘ri tafakkurlashni asosan tabiiy tilga tayangan holda o‘rgangan.  

Noan’anaviy (noklassik) mantiq – klassik mantiqni tanqid qilish 

va  takomillashtirish  bilan  birga,  uni  mukammallashtirish,  to‘ldirish 

va undagi  zamonaviy  mantiqning asosini  tashkil etuvchi  g‘oyalarni 

yanada  rivojlantirish  natijasida  vujudga  kelgan  mantiqiy  naza-

riyalarning  majmuidir.  Noan’anaviy  mantiq  ko‘p  qiymatli  bo‘lib, 

unda  mulohazalar  “chin”  yoki  “yolg‘on”  qiymatlaridan  boshqa 

qiymatlarga ham ega bo‘ladi. 

Zamonaviy  mantiq    atamasi  XIX  asrning  oxiri  –  XX  asrning 

boshlarida mantiq ilmi rivojining hozirgi bosqichini ifodalash uchun 

qo‘llaniladi. Bu bosqich yana matematik mantiq va simvolik mantiq 

terminlari  bilan  ham  ataladi.  Matematik  mantiq  terminining 

qo‘llanishi  uning  zamonaviy  mantiq  bilan  qo‘llaydigan  usullariga 

ko‘ra  o‘xshashliklarini  bildiradi.  “Simvolik  mantiq”  termini  esa 

zamonaviy  mantiqda  mantiqiy  taxlil  qilish  maqsadida  maxsus 

yaratilgan formallashgan  tillar qo‘llanishini ko‘rsatadi.  

Biz formal mantiqni o‘rganamiz. Formal mantiqning o‘rganish 

predmetini quyidagilar tashkil etadi: 

-

 

Tafakkurlash shakllari, ularning tabiati va ularning tuzilmasi 

(strukturasi) bilan bog‘liq qonuniyatlari; 

-

 

Fikrlar o‘rtasidagi aloqalarning qonunlari; 

-

 

Bu qonunlarning buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xatolar.  

Mantiq va boshqa fanlar. 

Har bir fan kabi mantiq ham o‘zining o‘rganadigan obyekti va 

predmetiga  ega.  Tafakkur  mantiq  fanining  o‘rganish  obyektidir. 

Tafakkurni mantiq fanidan tashqari falsafa, fiziologiya, psixologiya, 

dialektika, kibernetika kabi boshqa  fanlar ham  o‘rganadi. Masalan, 

grammatika  mantiq  faniga  yaqin  bo‘lib,  fikrni  aniq  va  bexato 

ifodalashga  yordam  beradi.  Tushuncha  va  mulohazalarning 

ifodalanish strukturasini aniqlashda  ham grammatikaning roli katta. 

Falsafa  tafakkurni  moddiylik  va  ideallikning  o‘zaro  aloqadorligi 

nuqtai  nazaridan  o‘rganadi. Psixologiya  tafakkurni ruxiy jarayonlar 

bilan bog‘liq xolda tadqiq etadi. Yuqorida tilga olingan fanlarning har 

biri  tafakkurga  o‘z  nuqtai  nazaridan  yondashadi,  uning  turli 

qirralarini ochib beradi.  

Tafakkur va uning hususiyatlari. 

---

384 

Tafakkur bilishning yuqori bosqichi - ratsional (lotincha ratio – 

aql)  bilish  bo‘lib,  unda  predmet  va  hodisalarning  umumiy,  muhim 

xususiyatlari aniqlanadi, ular o‘rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya’ni 

qonuniy bog‘lanishlar aks ettiriladi.  

Aqliy bilish, tafakkurlash voqelikni abstraktlashgan (mavhum-

lashgan) va umumlashgan holda aks ettiradi. Tafakkurlash  til bilan 

uzviy  aloqada,  ya’ni  til  fikrning  voqe  bo‘lish  shakli  hisoblanadi. 

Sharq mutafakkirlari tilga katta e’tibor berganlar.  

Tafakkur  (aqliy  bilish)  hissiy  bilish  bilan  uzviy  bog‘liq. 

Tafakkur yordamida buyum va hodisalarning mohiyatini tushunishga 

erishiladi.  

Tafakkur  voqelikni  umumlashtirib  va  mavhumlashtirib, 

muayyan mantiqiy shakllarda, ya’ni tushuncha, mulohaza va xulosa 

chiqarish hamda ular o‘rtasidagi aloqalar shaklida aks ettirib, ma’lum 

mantiqiy  qonun-qoidalarni  vujudga  keltiradiki,  to‘g‘ri,  aniq,  izchil, 

ziddiyatlardan  xoli fikrlash ana shu qonun-qoidalarga amal  qilishni 

taqozo  etadi.  Bu  qonun-qoidalar  amaliyotda  vujudga  kelgan 

bilimlarni isbotlash yoki rad etish, ularning to‘g‘riligi yoki xatoligini 

tasdiqlash yoxud inkor etishga xizmat qiladi.