Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Qonun tushunchasi. Qonunlarning turlari. Bazis va lokal 

qonunlar. Falsafiy qonunlar. 

 

Dialektikaning  qonun  va  kategoriyalari  voqea  olam  hodisalari 

va predmetlarining taraqqiyot jarayonini bosqichma-bosqich tarixiy 

mantiqiy  bilishning  asosidir.  Dialektikaning  qonun  tushunchasi 

obyektiv  olam  predmet  va  hodisalarning  bir-  biri  bilan  o‘zaro 

munosabatlari  bog‘lanishlarini  bir  butun  holda  ifodalaydi.  Demak, 

biz  qonun  nima  degan  savolga  javob  beramiz.  Qonun,  bu  narsa  va 

hodisalardagi ichki, muhim, umumiy, zaruriy takrorlanadigan barcha 

bog‘lanishlardir. Qonun haqida fikr yuritganimizda, albatta, zaruriy 

turg‘un  takrorlanuvchi  aloqadorlikni,  munosabatni  ko‘zda  tutish 

---

195 

lozim.  Predmet  va  hodisalar  orasidagi  bog‘lanishlar  bir-biriga 

o‘xshaydi. Lekin ularning o‘ziga xos individual, betakror, tasodifiy 

xususiyatlari  ham  bo‘ladi,  qonun  mana  shu  individual,  tasodifiy 

xususiyatlarni  ifodalamaydi,  balki  har  bir  narsa  va  hodisaga  xos 

bo‘lgan 

umumiy, 

takrorlanuvchi, 

zaruriy 

munosabat 

va 

bog‘lanishlarni  ifodalaydi.  Qonun  hodisa  va  bog‘lanishlar  ma’lum 

voqealarning  ma’lum  sharoitida,  qat’iy,  shubhasiz  sodir  bo‘lishini 

belgilaydi.  Masalan,  kunning  tun  bilan  almashinuvi  qonuniy 

xarakterga  ega,  chunki  yerning  o‘z  o‘qi  atrofida  aylanib  turishi 

kunning  tun  bilan  almashinuviga  olib  keladi.  yer  o‘z  o‘qi  atrofida 

harakat  qilmaganda, bu hodisa zaruriyat tariqasida bo‘lmas edi. Endi 

qonunning asosiy xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.  

Qonunlar asosan: xususiy, umumiy, eng umumiy xususiyatlarga 

ega  bo‘ladi.  Xususiy  qonunlar  alohida  fanlarga  taalluqli  bo‘lsa, 

umumiy qonunlar bir necha fanlar tarkibida o‘rganiladi. Eng umumiy 

qonunlar  esa  falsafiy  qonunlar  bo‘lib,  ular  tabiatda  ham,  jamiyatda 

ham,  inson  tafakkurida  ham  namoyon  bo‘ladi.  Shu  jihatdan  eng 

umumiy qonunlar sirasiga kiradi. 

Dialektika  tabiat  va  jamiyat  obyektiv  qonunlarga  tayanishni 

ko‘rsatadi.  Demak,  tabiat  va  jamiyat  obyektiv  qonunlar  asosda 

rivojlanadi.  

Qonun kishilarning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga 

oshadigan obyektiv jarayonlarning irodasidir. Inson qonunlarni bilib 

olishi,  ulardan  o‘z  manfaati  uchun  foydalanishi  mumkin.  Inson 

obyektiv  qonunlarni  yarata  olmaydi.  Shunday  qilib,  tabiat  va 

jamiyatning  har  qanday  qonuni  uchta  muhim  xususiyati  bilan 

tavsiflanadi. Buni J. Tulenov shunday izohlaydi: a) qonun obyektiv 

asosga ega bo‘lib, muhim, zaruriy, umumiy bir qator munosabatlarni 

ifodalaydi; b) qonunning muhim alohida xususiyati shuki, u voqealar 

rivojlanishi  qat’iy  muayyan  yo‘nalishi  oqibatida  vujudga  keladi;  v) 

qonun ma’lum shart-sharoitlarda namoyon bo‘ladi. 

Bu uch holatni hisobga olgan holda qonunga quyidagicha ta’rif 

beriladi:  qonun  muayyan  shart-  sharoitda  voqealar  rivojining 

xarakteri  va  yo‘nalishini  belgilaydigan  ma’lum  bir  qat’iy  natijani 

taqozo etadigan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning muhim, 

zaruriy,  umumiy,  nisbiy,  barqaror  munosabatlar  ifodasidir.    Bu 

o‘rinda nemis faylasufi Kantning fikri ham xarakterli. Uning fikricha, 

---

196 

inson  qonun  tushunchasini  tabiat  va  jamiyatdagi  umumiy 

munosabatlarni bilish asosida yuzaga keltirmaydi, balki uni tabiat va 

jamiyatga  o‘zi  kiritadi.  Demak,  uning  fikricha,  inson  va  uning 

tushunchasi  bo‘lmasa  tabiat  va  jamiyatdagi  zaruriy,  qonuniy 

bog‘lanishlar ham bo‘lmaydi. Maxizm vakili Pirson shunday deydi: 

«Fan qonunlari tashqi olam bo‘lishidan ko‘ra ko‘proq, inson aqlining 

mahsulidir.  Inson  tabiat  va  qonun  yaratuvchisidir.  U  tabiatga 

qonunlarni  yaratib  beradi».  Ba’zi  hozirgi  zamon  faylasuflari  ham 

tabiat va jamiyat qonunlarining obyektiv xarakterini inkor qiladilar. 

Jumladan,  tabiatshunos  olimlar  N.  Bor,  V.  Geyzenberglar  qonuniy 

bog‘lanishlar  faqat  makro  dunyodagina  mavjud  emas,  degan  fikrni 

ilgari suradilar. Makro dunyo bilan mikro dunyo bir–biri bilan bog‘liq 

holda  yashaydi,  makro  dunyo  obyektiv  qonunlar  asosida 

yashaganidek, mikro dunyo qonunlari ham obyektivdir, lekin o‘ziga 

xos xususiyatlari bor. Qonunlarning obyektiv xarakterini inkor etish 

asosan  jamiyatning  obyektiv  qonunlar  asosida  rivojlanishini  inkor 

etishga  olib  keladi.  Obyektiv  qonunlarni  inkor  etish  bilan  ular 

yo‘qolmaydi,  yoki  bekor  qilinmaydi.  Obyektiv  qonunlar  asosida 

amalga  oshayotgan  qonuniy  taraqqiyotni  bo‘g‘ish  yoki  to‘xtatib 

qo‘yish  mumkin  emas.  Buni  fan  taraqqiyoti  insoniyatning  ijtimoiy 

tajribasi orqali amaliy va nazariy jihatdan isbotlash mumkin. 

Tabiat  va  jamiyat  qonunlarining  obyektiv  xarakterga  ega 

bo‘lishi  bir  xil  umumiy  xususiyatga  ega,  lekin  ular  orasida  ma’lum 

farq bor. Tabiat qonunlari yer yuzida inson bo‘lmagan chog‘da ham 

mavjud  bo‘lgan.  Jamiyat  qonunlari  esa  inson  faoliyati  natijasida 

vujudga kelgan shart-sharoitlar bilan bog‘liq ravishda yuzaga kelgan. 

Engelsning  ko‘rsatishicha,  jamiyat  qonunlari  kishilarning  ijtimoiy 

munosabatlaridagi  eng  umumiy,  muhim  bog‘lanishni  ko‘rsatadi. 

Yana  bir  farq  jamiyat  qonunlariga  nisbatan  tabiat  qonunlari  asta-

sekinlik  bilan  o‘zgarishida.  Masalan,  neorganik  tabiatdan  million–

million  yillardan  so‘ng  o‘zining  imkoniyatiga  ko‘ra  organik  tabiat 

kelib chiqqan. Ijtimoiy tarixiy qonunlar esa ma’lum davr davomida 

amal  qilib,  so‘ngra  o‘z  o‘rnini  yangi  qonunlarga  bo‘shatib  beradi, 

ba’zilar  o‘z  kuchini  yo‘qotadi.  Ibtidoiy  jamoa  tuzumi,  quldorlik, 

feodal va kapitalistik tuzumlarga xos qonunlarning o‘zgarishi bunga 

misol bo‘la oladi. 

---

197 

Tabiat va jamiyatdagi qonunlar o‘zining harakat doirasiga ko‘ra 

eng umumiy, umumiy va xususiy qonunlar bo‘lishi mumkin. 

Eng  umumiy  qonunlar  bu  tabiat,  jamiyat  va  inson  tafakkuri 

hodisalardagi 

bog‘lanishi 

aloqasini 

ifodalovchi 

dialektika 

qonunlaridir.  Bular  miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga 

o‘tishi qonuni, qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni, inkorni 

inkor  qonunidir.  Umumiy  qonunlarga  massaning  saqlanishi, 

energiyaning  bir  turdan  ikkinchi  turga  o‘tishini  olish  mumkin. 

Xususiy qonunlarga misol-fizikadagi Kulon qonuni, tok kuchi uchun 

Amper  qonuni  yoki  biologiyadagi  irsiyatga  oid  genetika  qonuni, 

ximiyadagi Mendeleyevning elementlarning davriy sistemasi qonuni 

va boshqalar. Bular ham obyektiv qonunlardir. Faqat o‘z obyektidagi 

bog‘lanish, aloqadorlikni ifodasidir. Endi fanda dinamik va statistik 

xususiyatga  ega  bo‘lgan  qonunlarga  to‘xtalsak.  Statistik  qonunlar 

mutloq  ma’nodagi  zaruriy  qonunlar  emas,  ular  ehtimollik  sababiga 

muvofiq  bo‘lgan  bog‘lanishlarni  ifodalaydi  va  ular  dinamik 

qonunlardan farq qiladi. Statistik qonunlar ma’lum sharoitda bo‘lishi 

ehtimolini ifodalaydi. Masalan, Darvinning tabiiy saralanish qonuni 

hamma  individlar  uchun  emas,  chunki  individlarning  sharoitga 

muvofiqlashganlari  yashaydi  xolos,  muvofiqlashmagani  nobud 

bo‘ladi.  Tarixiy  taraqqiyot  jarayonida  shunday  qonunlar  borki,  ular 

shu jamiyatdagi ma’lum sinflar manfaatiga muvofiq keladi. Bu qonun 

shu  jamiyat,  shu  sinf  uchun  ehtimol  zarurdir,  lekin  u  umuman 

zaruriyat  natijasi  bo‘lmasligi  mumkin.  Dinamik  qonunlar  bu  bir–

biriga bog‘liq, o‘zaro aloqada bo‘lgan holda eski qonunlar harakatini 

davom  ettiradi,  lekin  uning  mavjud  doirasi  chegaralangan  bo‘ladi, 

sharoitiga  qarab  u  qonun  o‘zgarishi,  kengayishi  mumkin.  Makro 

dunyo qonuniga Nyuton mexanikasi, kvant mexanikasi va boshqalar 

misol  bo‘la  oladi.  Makro  dunyo  qonunlarini  chuqurroq  o‘rganish 

mikro dunyo qonunlarini bilishga yordam beradi. 

Demak,  obyektiv  mazmunga  ega  bo‘lgan  dialektik  qonunlar 

bilishning  pog‘onasi,  real  voqelik  in’ikosining  mantiqiy  shaklidir. 

Dialektikaning  kategoriyalari  qonun  singari  umumiylik  xususiyatiga 

ega,  ya’ni  obyektiv.  Dialektikaning  qonun  va  kategoriyalari,  hamda 

prinsiplari bilimning hamma sohasini singdirib oladi.