Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. 

Shakllanish, o‘zgarish va rivojlanish tushunchalari. 

 

Tabiat  va  jamiyatdagi  har  qanday  hodisa  yoki  predmet  o‘z–

o‘zidan  kelib  chiqmaydi.  Sirtdan  qaraganda  moddiy  olamdagi 

predmet  va  hodisalar  go‘yo  har  biri  alohida,  bir–biri  bilan  o‘zaro 

bog‘liq  bo‘lmagandek  ko‘rinadi.  Aslida  esa  unday  emas,  aksincha, 

har  bir  predmet  yoki  hodisa  son  -  sanoqsiz,  boshqa  hodisalar  bilan 

bog‘liq holda yuz beradi. 

Umuman  olganda,  tabiat  va  jamiyatdagi  predmet  va 

hodisalarning  bir-biri  bilan  alohida  munosabatda,  o‘zaro  bog‘liq 

ekanligini  fan  taraqqiyoti,  insoniyatning  ijtimoiy  tarixiy  faoliyati 

isbotlaydi.  Bu  masalani  quyidagi  misollar  orqali  yoritish  mumkin. 

Tabiatdagi jismlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatuvchi butun olam 

tortishish  qonuni  yoki  materiyaviy  eng  kichik  zarralarning  o‘zaro 

munosabati,  tabiatdagi  hayvonot  olami  bilan  o‘simliklar  olami  yoki 

ularning  muhit  bilan  aloqadorligi,  tabiat  bilan  jamiyatning  o‘zaro 

bog‘liqligi materiya harakati barcha  shakllarining  aloqadorligi, har bir 

insonning  o‘sib  kamol  topishi,  boshqa  kishilar  bilan,  muhit  bilan 

bog‘liqligi  kabilar.  Agar inson borasida  gapiradigan bo‘lsak, u oilada, 

bog‘chada,  maktabda,  ishlab  chiqarishda,  jamiyatda  yashaydi,  ijod 

qiladi, har tomonlama o‘sib ulg‘ayadi. 

Voqelikdagi  hamma  narsa  o‘zaro  aloqada  va  munosabatda, 

harakatda  va  rivojlanishda.  Bu  jarayon  obyektivdir  (Bu  obyektiv 

dialektika),  insonning  aqliy  in’ikoslari  esa  taraqqiyot  qonunlarini, 

olamda yuz beradigan hodisalarning ongli tahlil qilish imkoniyatini 

yaratadi. Dialektiklar insoniyat amaliyoti va ilmiy bilishning natijasi 

---

191 

o‘laroq  obyektiv  voqelikdagi  predmet  va  hodisalarning  o‘zaro 

bog‘liqligi va taraqqiyoti masalasini chuqurroq talqin qilib berdilar. 

Ular obyektiv olam hodisalarining aloqadorligi va bog‘liqligi hamda 

taraqqiyoti masalasini tushuntiribgina qolmay, uni o‘zgartirish, qayta 

qurish mumkinligini ochib beradi. 

Endi  biz  munosabat,  o‘zaro  bog‘liqlik  va  o‘zaro  ta’sir 

tushunchalari hamda ular haqidagi qarashlarni ko‘rib chiqamiz. 

Tabiat,  jamiyat  va  insonlar  tafakkurida  nisbiy  barqarorlik  va 

o‘zgaruvchanlik dialektikasi mavjud. Barqarorlik va o‘zgaruvchanlik 

falsafaning  juftiy  tushunchalari  bo‘lib  rivojlanishning  ma’lum  bir 

tabiatini  o‘zida namoyon qiladi.  Barqarorlik narsa  va  hodisalarning 

nisbatan  tinch,  o‘ziga  xos  muayyanlikni  namoyon  qilsa, 

o‘zgaruvchanlik  esa  narsa  va  hodisalarning  ma’lum  bir  holatdan,  

ikkinchi  holatga  o‘tishidan  dalolat  beradi.  O‘zgaruvchanlik  keng 

ma’nodagi  harakat  tushunchasini  namoyon  etadi.  Shu  jihatdan 

o‘zgaruvchanlik  absolyut  xususiyatga  ega.  O‘zgaruvchanlikni 

barqarorlikdan  mutloq  ajratishni  bilimlarni  shubhaga  solib  qo‘yadi. 

O‘z navbatida barqarorlikka katta e’tibor berish ham fikrlarni qotib 

qolgan  holda  tushunishga  olib  keladi.  Shu  sababli  barqarorlikni 

o‘zgaruvchanlik bilan aloqadorlikda tushunish kerak. Ularda qarama-

qarshiliklar  bor,  ularni  o‘z  me’yorida  ishlatish  lozim.  Shundagina 

barqarorlik  va  o‘zgaruvchanlik  metodologik  ahamiyatini  yo‘qot-

maydi. 

Barqarorlik  va  beqarorlik  rivojlanish  jarayonida  nisbiy  harakat-

larda  bo‘ladi.  Rivojlanish  deganda  kosmik  fazodagi  galaktikalardagi 

jarayonlarni,  bizni  o‘rab  turgan  jonli  tabiatdagi  biologik  sohalarni  

o‘zgarishlarini,  jamiyatdagi  ijtimoiy  hayotni  –  fan,  texnika,  og‘ir  va 

yengil  sanoat,  qishloq  xo‘jaligidagi  yangiliklarni  tushunish  lozim. 

Rivojlanish inson, insoniyat tafakkurida ham namoyon bo‘ladi. Demak, 

rivojlanish faqat moddiy olamda emas ma’naviy ma’rifiy sohalarda ham 

ro‘y beradi. 

Bog‘lanishlarning  ko‘rinishlari:  vositali  va  vositasiz,  ichki  va 

tashqi, muhim va muhim bo‘lmagan kabilar bo‘lishi mumkin. 

Hodisalar bog‘lanishida bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) bog‘lanishini 

vositali  (boshqa  narsalar  orqali)  bog‘lanishdan  ajrata  bilish  kerak. 

Quldorlik  bo‘lmaganida  hozirgi  kapitalistik  tuzum  ham  bo‘lmas  edi. 

Kapitalizm quldorlik jamiyati bilan tarixiy jihatdan bog‘langan. Lekin 

---

192 

bu  feodalizm  orqali  bog‘lanish.  Demak,  bu  vositali  bog‘lanishdir. 

Ammo kapitalizm feodalizm bilan bevosita bog‘langan. 

Tabiat  va  jamiyat  hodisalarini  bilishda  muhim  va  muhim 

bo‘lmagan bog‘lanishlarni ham ajratish kerak. Bularni bilmaslik yoki 

aralashtirib yuborish salbiy qarashga olib keladi. Demak, dialektikani 

tushunmaslik  eklektika  yoki  dogmatizmga  olib  keladi.  Dialektika 

biron  hodisani  o‘rganish  va  bilishda  uning  muhim  bog‘lanishlarini 

topishni  talab  qiladi.  Muhim  bog‘lanish  predmet  va  hodisalarning 

mazmuni  va  mohiyatini  bilishda  ahamiyatga  ega.  Masalan, 

o‘simlikning o‘sishi uchun yorug‘lik, suv, issiqlik, mineral o‘g‘itlar 

bo‘lishi  kerak.  Zero  o‘simlik  bilan  sharoit  orasidagi  bog‘lanish 

muhim  bog‘lanishdir.  Lekin  o‘simlik  yashayotgan  muhitda  boshqa 

moddalar ham bo‘lishi  mumkin,  ammo ular o‘simlik uchun muhim 

emas. Quyosh nuri yerdagi hayot  uchun muhim, oy nuri esa muhim 

emas. 

Bog‘lanishlarning  ichki  va  tashqi  shaklini  ham  bilish  muhim 

ahamiyatga ega. Ichki bog‘liqlik bir butun predmet va hodisalarning 

ichki  sifat  va  xususiyatlarining  aloqadorligini  munosabatini 

ifodalaydi. Tashqi bog‘lanish biror predmet yoki hodisaning boshqa 

predmet  va  hodisa  bilan  aloqadorligi,  munosabatining  ifodasidir. 

Ichki  bog‘lanish  asosiy,  tashqisi  esa  ikkinchi  darajali  bog‘lanish 

hisoblanadi.  Ichki  bog‘lanishlar  o‘zgarishlarga  olib  keladi.  Tashqi 

bog‘lanish  esa  uni  o‘zgartirmaydi,  lekin  predmet  va  hodisaning 

o‘sishiga  ma’lum  miqdorda  ta’sir  etadi.  Masalan,  jamiyat 

taraqqiyotida  ishlab  chiqarish  kuchlari  bilan  ishlab  chiqarish 

munosabatlari orasidagi bog‘lanish ichki bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish 

jamiyat  taraqqiyotini  belgilaydi.  Tabiat  va  jamiyatning  o‘zaro 

munosabati tashqi bog‘lanishdir.  

Shunday  qilib,  olamda  turli-tuman  bog‘lanishlar,  muno-

sabatlar  mavjud  bo‘lib,  ular  o‘zaro  munosabatda,  bog‘liqlikda-

umumiy  bog‘lanish  va  munosabatdadir.  Bu  bog‘lanishlar,  demak, 

bir  butun  sistemali  bog‘lanishlardan  iborat.  Agar  olam  bir  butun 

tizim desak,  bu tizim  bir  qancha  sistemachalardan  tashkil  topgan. 

Har  bir  sistemani  tashkil  etuvchi  elementlari  bo‘lib,  ular  bir-biri 

bilan o‘zining tutgan o‘rni, vaqti, imkoniyatlariga ko‘ra funksional 

bog‘langan.  Birining  o‘zgarishi  ikkinchisi  bilan  bog‘langan,  biri 

ikkinchisini keltirib chiqaradi. Bu funksional bog‘lanishdir. Har bir 

---

193 

tizimni  tarixiy  holda  boshqalar  bilan  bog‘liqlikda,  tarixiy  konkret 

tajribaga  asoslanib  o‘rganish  talab  qilinadi.  Lekin  murakkab  va 

xilma-xil  bog‘lanishlar  turlarini  amaliy  jihatdan  birdaniga  bir 

vaqtda  bilish  mumkin  emas.  Ularni  bilish,  bir-biridan  ajratish, 

o‘zaro bog‘liqlikda olib qarash fan va amaliyotda biryoqlamalikka 

olib kelmaydi. 

Obyektiv  olamdagi  predmet  va  hodisalar  o‘rtasidagi  sababli 

bog‘lanishlar eng umumiy bog‘lanish ifodasidir. Hodisalar zanjirida 

o‘ziga muvofiq keladigan biror natijani keltirib chiqaruvchi hodisa, 

sabab,  kelib  chiqqani  esa  oqibatdir.  Sabab  ma’lum  ta’sir  natijasida 

kelib chiqadi. 

Dialektik nuqtai nazardan qaraganda har qanday hodisa o‘zining 

tabiiy  sababiga  ega.  Sababsiz  hech  qanday  hodisa  yuz  bermaydi. 

Sabab  hodisalarning  kelib  chiqishini  aniqlaydigan  genetik 

bog‘lanishdir.  Sababning  kelib  chiqishini  ta’minlovchi  sharoit 

oqibatdir.  Sabab  va  oqibat  ketma-ket.  Bu  bog‘lanish  zaruriyatni 

ifodalaydi.  Dunyo  abadiy  harakatda, o‘zgarish  va  rivojlanishda.  Bu 

masalani  chuqurroq  anglash  uchun  taraqqiyot  tushunchasining 

harakat  va  o‘zgarish  tushunchalari  bilan  o‘zaro  nisbatini  ko‘rib 

chiqamiz. 

Dunyoda  qotib  qolgan,  o‘zgarmaydigan,    rivojlanmaydigan 

narsa  yo‘q.  Hamma  narsa  harakatda.  Biz  harakat  materiyaning 

atributi  yashash  usuli,  deb  o‘rganamiz.  Haqiqatan  materiya 

harakatda, materiya evolyutsiya bilan bog‘liq ravishda. Uning turli 

shakllari mavjudligini ham e’tirof etish zarur. Masalan, neorganik 

tabiatdan  organik  tabiatning  kelib  chiqishi  natijasida  neorganik 

tabiat  to‘xtab  qolmagan,  u  atrof  sharoitining  o‘zgarishiga  qarab 

rivojlanib  borgan.  Biologik  taraqqiyot  natijasida  jonli  organizm 

olami ham o‘zgarib, rivojlanib borgan. Biz biologik jarayon, hayot 

sharoitlari  o‘zgarib  borishi  bilan  o‘simlik  va  hayvonot  olamidagi 

o‘zgarish,  rivojlanishni  o‘simlik  va  hayvon  turlarining  sifat 

jihatidan  murakkablashib  borishidan  iborat  ekanligini  bilamiz. 

Tabiatdagi  bu  o‘zgarish  million  yillar  davomidagi  harakatning 

natijasidir.  Hamma  narsa  o‘sish-o‘zgarishda  degan  masalani  fan 

orqali, aniqrog‘i, hozirgi zamon tabiatshunoslari tomonidan qo‘lga 

kiritilgan  yutuqlar  yordamida  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  misollar, 

ya’ni  atomdan  tortib  quyoshgacha,  oddiy  hujayradan  tortib  inson 

---

194 

miyasigacha  bo‘lgan  materiya  harakatdadir.  Ular  qotib  qolgan, 

o‘zgarmas  narsalar  emas.  Atomlar  ham  o‘zining  kimyoviy,  fizik 

xossalariga  hamohang  ravishda  o‘zgarib  turadilar.  Atomni  tashkil 

etuvchi  yadro  va  elektronlar  harakati  atom  harakatda  ekanligini 

ifodalasa, atom tarkibidagi zarrachalar elektron va yadroni tashkil 

etuvchi-proton, neytron, pozitronlar ham bir - biri bilan bog‘langan. 

Bu bog‘lanish ularning harakatda ekanligini ifodalaydi. 

Parchalanish,  yemirilish,  taraqqiyot,  o‘zgarish,  harakat  bir  xil 

mazmunni ifodalovchi tushunchalar emas. Harakat mazmuniga ko‘ra 

keng  tushuncha,  u  har  tomonga  yo‘nalgan  bo‘lishi  mumkin,  bunda 

o‘zgarish kuzatiladi. Taraqqiyot ham ma’lum yo‘nalishdagi harakat, 

bu  harakat  mohiyatiga  ko‘ra  quyidan  yuqoriga  qarab,  oddiydan 

murakkabga qarab yo‘naladi. Bu jarayonda biz shunday o‘zgarishni 

anglashimiz  kerakki,  eski  sifatdan  yangi  sifatga  o‘tish,  harakatning 

oddiy  shaklidan  murakkab  shakliga  o‘tishi  bo‘lsin.  Bu  jarayonlar 

faqatgina qarama-qarshiliklar birligi va kurashi zaminida eski holat 

o‘rniga  undan  farq  qiluvchi  yuqoriroq  darajadagi  yangi  holatning 

takrorlanishi,  eskining  o‘rniga  yangining  kelishi,  deb  tushunmoq 

kerak.  Demak,  taraqqiyot  tushunchasi  ham  keng,  ham  chuqur 

mazmunga ega ekan.  

Taraqqiyot bu shunday jarayonki u olg‘a qarab boradi. Harakat 

va  o‘zgarish  olg‘aga  ham,  orqaga  ham  qarab  borishi  mumkin. 

Taraqqiyot  jarayoni,  hamma  narsa  va  hodisaning  o‘ziga  xos 

xususiyatiga, aniq sharoitiga, vaqtiga bog‘liq.