|
Xalq amaliy san’ati
Amaliy san’at turlarining estetik xususiyati shundaki, ular bir
vaqtning o‘zida ham badiiy, ham amaliy vazifani bajaradi. Shu bois,
xalq madaniyati tarixini uning amaliy san’atisiz tasavvur qilish qiyin.
O‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarixida xalq amaliy san’ati turlari boy
va rang-barang madaniy merosining eng ajoyib va ommaviy qismini
tashkil etadi. O‘zbek xalq amaliy san’ati yodgorliklari o‘tmish
ajdodlarimiz yaratgan barkamol, takrorlanmas va tarixan bebaho
asarlarning namunalari bo‘lib, jahon madaniyatining durdonalaridan
bo‘lgan badiiy va madaniy merosni tashkil etadi.
Xalq amaliy san’ati kishilarning ma’naviy olamini boyitadi,
badiiy-estetik didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. Shuning
uchun ham ham o‘zbek xalqi amaliy san’ati kishilarning badiiy,
axloqiy, umuminsoni jihatdan tarbiyalab, ularning ilmiy dunyo-
qarashini shakllantirishda ham madaniy darajasini yuksaltirishda
eng zarur manbalardan hisoblanadi. Bu manbalardan bugungi
kunda ham usta va hunarmandlar samarali foydalanib keladi.
Xalq amaliy san’atining milliy estetik mazmuni naqqoshlik
san’atida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Naqqoshlik san’ati g‘oyat boy va
mazmundor bo‘lib maishiy turmushimizda ishlatiladigan oddiy
qoshiq, lagan, sandiq, cholg‘u asboblaridan tortib turar joy va jamoat
binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonni
hayratga soladi, zavqlantiradi. Bino yoki xonadon devoridagi
naqshlar turli xil bo‘lib ulardan “girix” arabcha “tuguncha” degan
ma’noni anglatgan xandasaviy naqshlar ya’ni to‘g‘ri to‘rtburchak,
romb, kavadrat kabi yaxlit kompozitsiyani tashkil qilgan naqshlar va
“islim” (arabcha) yuguruvchi ma’nosini anglatib to‘g‘ri yo‘l ichiga
ilon izi shaklida chizilgan o‘simliksimon naqshlardan iborat bo‘lgan.
Ular faqat foydali-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib qolmay, balki
xonadon egalarining orzu-umidlari, badiiy-estetik didi va estetik
idealining ko‘rsatkichi sifatida ham namoyon bo‘lgan. Bugun ham
zamonaviy turar joylar va binolarni bu naqshlarsiz tasavvur etib
bo‘lmaydi.
Bugungi zamonaviy inshootlar kabi turar joylarda amaliy
san’atning bir qancha turlarini ko‘rish mumkin. Turar-joy
binolarining turli-tuman badiiy-texnologik usullarda namoyon
594
etilgan badiiy bezak turlari O‘zbekiston me’morchiligida muhim
o‘rin tutadi. Chunonchi, turar-joy dizayni bu milliy an’analarga
tayangan noyob ijodiy faoliyat bo‘lib, ularning mahorati va badiiy
bezatilishning
ko‘pgina
qirralarini
ifodalaydi.
Turar-joylar
inter’yerlaridagi umumiy devorlarning sathi an’anaviy kompozitsion
bo‘linish usullari, inter’yerlarni badiiy-bezakli pardozlashning
asoslariga tayanadi va ko‘plab estetik xususiyat kasb etadi. Masalan,
binoning tashqi ko‘rinishi - tarz (fasad)ga qaraganda uyning inter’yeri
ko‘p hollarda ko‘rkam bezakli bo‘ladi. Devorlarning tokchalarga
bo‘linishi turg‘unlik va sokinlik taasurotini yaratsa, devorning barcha
sathi naqshinkor bezatiladi, bezakni bajarishda simmetriya, ritm,
mutanosiblik qonunlariga rioya qilinishi unga tartiblilik, uyg‘unlikni
namoyon qiladi. O‘yma bezaklar bilan oro berilgan yog‘och eshiklar,
ustunlar, shift bolorlari, gohida shift ustidan ko‘prangli naqshlar,
shuningdek, naqqoshlik bilan devor sathining barcha qismlari
tokchalar, shiftlar karniz va bolorlar ham bezatilishi, deraza
darchalari va eshik tabaqalari, ustunlari devor va intererga berilgan
naqshu bezaklar imoratga badiiy tantanvorlik va estetik qiyofa baxsh
etadi.
Inter’yerlarning badiiy bezatilishda asosiy ahamiyat devoriy
naqqoshlikka qaratilgan bo‘lib bu o‘zbek xonadonini bezatishda
muhim jihatlardan hisoblanadi. Devorda ketma-ket joylashgan
naqshinkor va pardozlangan naqshlar yordamida juda ham rang-
barang, jozibador kompozitsiyalar yaratiladi. Inter’yer dizaynida
devoriy naqqoshlikning bir necha kompozitsion yechimlarini
kuzatish mumkin. Bu tokchalarga bo‘lingan, yalpi naqqoshlik bilan
bezatilgan devor sathi va naqshinkor va o‘ymali naqshlar ketma-ket
joylashgan, rang-barang naqshinkor kompozitsiya. Shift naqqoshligi
ham Toshkent inter’yerlarida muhim o‘rin tutadi. Ular o‘zida
konstruktiv va badiiy yechimning sintezini namoyon etadi. Ular
turar-joylari ayvon va dahlizlarda ham keng qo‘llaniladi. Bu amaliy
san’at turining gullashi va rivojlanishi, hozirgi davrda shaharda
shakllangan qulay iqtisodiy sharoit, innovatsion ta’sir va amaliy-
bezak san’atining ko‘p asrlik an’analari bilan bog‘liqdir.
Yog‘och o‘ymakorligi faqat inter’yerning sirtida namoyon
bo‘lib qolmay turli shakl va kompozitsiyalarda ham aks etadi. Bu
inter’yer uchun ishlangan stol, stullar, xontaxtaning nafaqat
595
shaklining bejirimligi balki yog‘och fakturasining go‘zalligi va
ularga berilgan ishlov hamda naqshlarning betakror va yengilligi
kishiga zavq bag‘ishlaydi. Toshkent turar joy me’morchiligida O‘rta
Osiyo me’morchiligi amaliyotida qo‘llanilgan badiiy bezaklarning
deyarli barcha turlari mavjud: suvalgan devor ganch naqqoshligi avva
o‘ymakorligi shular jumlasidandir.
Inter’yerning badiiy bezalishida asosiy ahamiyat devoriy
naqqoshlikka qaratilgan bo‘lib, bu o‘zbek xonadonini bezatishda
muhim jihatlardan hisoblanadi. Ko‘pincha naqqoshlik ganch
o‘ymakorligi bilan muvofiqlikda bajariladi. Ayniqsa Toshkentda
keng tarqalgan o‘simlik naqshlari- majnuntol, anor, xrizantema
butalarining yoyilgan shoxlarini ko‘plab uchratish mumkin. Bu
lavhalar faqatgina bezak emas o‘z falsafiy ma’nosiga egadir. Masalan
majnuntol - sevgi sog‘inchi, anor - serhosillik, lola - bahor, gulsafsar
- osoyishtalik va uzoq umrni anglatgan.
O‘zbek xalq amaliy san’atining eng rivojlangan ganchkorlik,
naqqoshlik, kandakorlik, zardo‘zlik, kigizchilik, kashtachilik kabi bir
qancha turlarining o‘ziga xos bajarish texnologiyasi, haqiqiy milliy
nomlari, ularga xos atamalar, bu san’atlarga xos maktablar yo‘qolib
ketishi xavfi bor edi. Ammo mustaqillikka erishgach milliy
san’atimizning bu sohalariga bo‘lgan e’tibor kuchaydi. Ular tiklanib
yangi an’analar paydo bo‘la boshladi. Bu esa hozirgi kunda
san’atkorlar, xalq ustalari, mualimlar amaliy bezak sirlarini
shogirdlariga o‘rgatib qolmay bu san’at asarlarini keng targ‘ib etib
jamoatchilikning estetik didini, madaniy darajasini yanada
yuksaltirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
