Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Dizayn va uning estetik xususiyatlari 

 

Italyanchada loyiha, rasm ma’nolarini anglatuvchi disegno so‘zi 

o‘rta  asrlarda  inson  tabiatida  mavjud  bo‘lgan  ijodkorlik 

xususiyatlarini ham ifodalagan. Ammo, “ingliz tilidagi  design so‘zi 

birinchi  marta  1919-yil  ingliz  rassomi  Djozef  Sinelo  tomonidan 

sanoatda 

ishlab 

chiqarilgan 

narsalar 

namunasiga 

nisbatan 

qo‘llanilgan.  Bunda  u  aniqroq  ifodalash  uchun  industrial  so‘zini 

kiritib  «industrial  design“  sanoatga,  uning  taraqqiy  etgan  mashina 

texnikasi  va  seriyali  ishlab  chiqarishga  yo‘naltirilgan  yangi  badiiy 

predmetli ijod sohasini anglatuvchi so‘z birikmasini qo‘llaydi. Vaqt 

o‘tishi bilan bu ibora xalqaro ahamiyatga ega bo‘lib bordi.” 

Dizayn avval narsa va buyumlar olamini estetik va funksional 

sifatlarini  shakllantirish  maqsadiga  qaratilgan  loyihalash  faoliyati 

bo‘lsa  bugunga  kelib  inson  faoliyatining  barcha  yo‘nalish  va 

ko‘rinishlarini qamrab olib, nufuzli, keng tarqalgan ijodiy faoliyatga 

aylandi. Narsa va predmetlar, atrof-muhitni loyihalar ekan dizayner 

ayni paytda inson va uning hayot tarzini ham loyihalaydi.  

---

590 

Dizayn estetikaning ijodiy faoliyat turiga mansub bo‘lib, uning 

maqsadi sanoat mahsulotlari shakli va sifatini baholash, belgilashdan 

iborat. Bu xususiyatlar mahsulotning tashqi belgilarini qamrab oladi, 

shu bilan birgalikda mahsulotni xaridor-iste’molchi nuqtai nazarida 

ham, tayyorlab-etkazib beruvchi nuqtai nazaidan bir butunlikka olib 

keluvchi  funksional  va  strukturaviy  aloqadorligini  ham  o‘z  ichiga 

oladi.  Dizayn  amaliy  san’at  sohalarini  sanoat  olamiga  ham  tadbiq 

etib,  mahsulot  shaklini  faqat  mantiqiy  tuzilish,  maqsadga  muvofiq 

emas balki, hissiyotlarga ta’sir etishini ta’minlaydi.  

Dizayn  jamiyatning  ilmiy-texnik  va  estetik  darajasini  ham 

ko‘rsatadi.  Bu  kundalik  amaliyotimizda  qo‘llaydigan  mehnat 

qurollaridan  tortib,  uy  jihozlari-yu,  kommunikatsiya  vositalari 

televizor,  komp’yuterlarda  ham  namoyon  bo‘ladi.  Insoniyat  uchun 

yaratilgan buyumlar bir-birini to‘ldirishi hamda estetik qimmatga ega 

bo‘lishi  lozim.  Negaki  ular  insonning  jismoniy-biologik,  ruhiy-

estetik rivojlanishiga xizmat qilmog‘i kerak. Bu vazifaning bajarilishi 

nafaqat  dizaynerga,  balki  iste’molchiga  ham  bog‘liq.  Iste’molchi 

yoki haridor o‘z didiga mos narsani tanlaydi, xarid jarayoni tovarga 

faol munosabat shakliga aylanadi. Ana shunday munosabatga loyiq 

bo‘lishi  uchun  tovarning  shakli  muhim  ahamiyatga  ega.  Avvalo 

go‘zal  va  sifatli,  qulay  narsalargina  xaridor  e’tiborini  qozonadi. 

Shunda  tovarning  umumezonga  javob  beradigan  estetik  qadriyat 

sifatida  qabul  qilinishi  ro‘y  beradi  va  u  ishlab  chiqarishning 

xaridorga,  xaridorning  esa  ishlab  chiqarishga  estetik  ta’sirini 

ta’minlaydi. 

Utilitar va estetik qonuniyatlarning birligi, chambarchas aloqasi 

dizaynning o‘ziga xos xususiyatni tashkil etadi. Utilitar xususiyatlar 

deganda - foydalilik, funsionallik, qulaylik, texnologik tejamlilik va 

konstruktiv  xususiyatlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Estetik  prinsiplar  esa 

go‘zallik,  nafislik,  badiiylik,  obrazlilikni  o‘z  ichiga  oladi.  Bugungi 

kunda texnika estetikasi mehnat vositalaridan tortib ishlab chiqarish 

jarayonining  moddiy  shart-sharoitlarini  ham  o‘z  ichiga  oladi.  U 

ishlab  chiqaruvchining  ish  faoliyati,  mehnat  sharoitiga  ta’sir 

ko‘rsatadi, mashina-yu  uskunalarni  yangilash,  yaxshilashdan  tortib, 

ularning  ish  joylarida  estetik  muhitni  yaratish,  ularning  ijodkorlik 

qobiliyatlarini  yuzaga  chiqarishini  ta’minlashni  ham  o‘z  oldiga 

qo‘yadi.  Demak,  inson  badiiy-texnik  faoliyatning  xususiyatlari  va 

---

591 

qonuniyatlarini  ochib  berish  texnika  estetikasining  vazifasidir. 

Dizayn  esa  dunyoqarashga  ham  tegishli  va  umumiy  estetik 

nazariyaning tarkibiga kiradi. 

Inson  hayoti,  faoliyati  nafaqat  tabiiy  ehtiyojlarga,  balki  o‘zi 

tomonidan  yaratilgan  narsalar  olamiga  ham  bog‘liq.  Inson  o‘zini 

qurshab  turgan  olamning  qanday  bo‘lishini  ko‘p  hollarda  o‘zi 

belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamonaviy amaliyotning 

muhim  ko‘rinishi  hisoblangan  narsalar  olamini  badiiy  loyihalash 

masalasi yotadi.  

Fan-texnikaning  taraqqiy  etib  borishi  natijasida  badiiy 

loyihalash  ham  takomillashib  boradi.  Dastlabki  yaratilgan  texnika 

vositalarini kishilar go‘zallik olamiga mutlaqo begona bo‘lgan hodisa 

sifatida  idrok  etishgan  edi.  Keyinchalik  loyihachilar  tomonidan 

texnikaga  nisbatan  badiiy  yondashuv  natijasida  u  o‘zining  avvalgi 

dag‘al, qo‘pol, noqulay, insonni cho‘chitadigan ko‘rinishini yo‘qotdi. 

Endilikda  texnika  o‘zining  bejirimligi,  qulayligi,  jozibasi  bilan 

«insoniylama»  boshladi.  Mazkur  holatning  rivojlanib  borishi  bilan 

birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham shakllanib 

bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati, 

uning  ishlash  jarayoni  ko‘zda  tutilgan  bo‘lsa,  ikkinchidan,  uning 

tashqi  ko‘rinishiga  e’tibor  qaratildi.  Keyinchalik  mazkur  ikki 

munosabatning  uyg‘un  faoliyati  natijasida  mashinalashgan  ishlab-

chiqarishning  «insoniylashgan»  yangi  uchinchi  olami,  zamonaviy 

ibora bilan aytganda-dizayn yuzaga keldi.  

Dizayn  go‘zallik  bilan  hamkorlikda  taraqqiy  etib  boradi. 

Holbuki,  buyumni  badiiy  loyihalashtirishda  uning  shakli  bilan 

mazmuni hamohang, mos bo‘lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi estetik 

talab shaxsning moddiy ehtiyoji bilan birga ma’naviy ehtiyojini ham 

qondira olgandagina o‘zida go‘zallikni namoyon ettiradi.  

Mustaqillikdan  so‘ng  aholi  turmush  darajasining  yuksalayot-

ganligi,  estetik  madaniyatning  takomillashib  boryotganini  kuzatish 

mumkin. Bunda dizayn katta rol o‘ynamoqda. Dizayn moddiy ishlab 

chiqarish muhitini estetik qayta qurish, uning insonning manfaatlari 

va  ehtiyojlariga  mos  keltirishga  xizmat  qiladi.  Dizaynning  zaru-

riyatga  aylanishi  esa  faqat  zamonaviy  ilmiy-texnikaning  taraq-

qiyotigagina  emas,  balki  ommaviy  ishlab  chiqarish  va  ommaviy 

madaniyat darajasining yuksakligiga ham bog‘liqdir.  

---

592 

Dizayn  estetikasi  bo‘yicha  ko‘plab  tadqiqotlar  muallifi 

N.Abdullayeva dizayn yoki badiiy loyihalash texnika estetikasining 

tarkibiy qismi ekanligini uqtiradi. Uning fikriga ko‘ra, dizayn texnika 

estetikasining 

ijtimoiy-falsafiy  mohiyatini,  hozirgi 

davrdagi 

ahamiyati,  san’at  bilan  o‘zaro  aloqadorligi,  buyumlar  olamining 

estetik muammolarini o‘rganadi. Dizayn ishlab chiqarishda go‘zallik 

va  foydalilikning  uyg‘unligini  taqozo  etadi.  Iqtisodiy,  utilitar, 

texnologik  jihatlar  bilan  birgalikda  buyumlarning  estetik  qimmati 

ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Negaki,  u  insonda  ma’naviy  zavq 

uyg‘otibgina  qolmay,  moddiy  ishlab  chiqarish  jarayoniga  samarali 

ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. 

Dizaynning  estetik  mohiyati  uning  san’at  bilan  aloqadorligida 

ham  namoyon  bo‘ladi.  Bizga  ma’lumki,  dizaynning  san’at  bilan 

hamkorligi o‘ziga xos bo‘lib, bu xususida tadqiqotchilarning fikrlari 

turlichadir. “Dizayn-abstrakt san’at” (Genrbert Rid), “Dizayn san’at 

emas” (Gloag, Eshford), “iste’mol predmeti badiiy asar funksiyasini 

bajarishi  mumkin  emas,  u  san’at  taqdiri  bilan  mos  kela 

olmaydi”(T.Mal’donado),  “dizaynnning  maqsadi  go‘zal  shakl  va 

narsalar dunyosini yaratishdan iborat bo‘lib, ular sivilizatsiyamizning 

chinakam  xarakterini  ochib  berishi  lozim”  (D.Ponti)  deb 

ta’kidlashgan.  

Darhaqiqat,  dizayn  sohasini  aniqlash  juda  murakkab,  ayrim 

vaqtda  ular  san’at  bilan  o‘zaro  qorishib  ketadi.  Har  ikkalasi  ham 

ijodiy  faoliyat  ekanligi,  inson  ma’naviy  va  moddiy  ehtiyojlarini 

qondirishga  xizmat  qilishi,  estetik  qonuniyatlar  asosida  vujudga 

kelishi  ularning  chambarchas  aloqadorligini  ko‘rsatadi.  San’atning 

kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud bo‘lib ularning asosida 

ikki xil mazmun yotadi. Biri u o‘yin natijasida, ikkinchisi esa mehnat. 

San’at o‘yindan kelib chiqqan, chunki unda majburiylik yo‘q, san’at 

avalo inson ma’naviy ehtiyoji natijasi degan fikr asos sifatida olinadi. 

Dizayn  san’atni  istisno  qilmasada  bizning  nazarimizda  mehnat 

natijasida vujudga keladi.  Chunki hunarmand ko‘zga yasaydi, unga 

ishlov beradi, bezaydi bu uning mehnatining tarkibiy qismi hamdir. 

U majburiyat bilan bog‘liq, maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy hodisa 

va  mehnatdan  manfaatdorlik  mavjud.  Yuqorida  ta’kidlanganidek, 

xalq  amaliy  san’ati  haqida  gap  ketganda  bu  yanada  yaqqolroq 

namoyon bo‘ladi.  

---

593