Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

 

 

---

554 

Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy tasnifi 

 

Har bir fan o‘z maqomiga ko‘ra muayyan faoliyatning tadqiqot 

sohasi  bo‘lib,  bu  faoliyat  tabiat,  jamiyat  va  tafakkur  haqida  yangi 

bilimlar  hosil  qilishga  qonun  va  kategoriyalar  asosida  olamni 

yangidan idrok etishga qaratilgan bo‘ladi.  

Ma’lumki, falsafaning biror-bir kategoriyasini voqelikdan ayri 

holda  tasavvur  etib  bo‘lmaydi.  Chunki,  bu  kategoriyalar  (olam, 

harakat, makon, me’yor, ziddiyat, yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, 

mohiyat, sifat va h.k) insonni o‘rab turgan olamda sodir bo‘ladigan 

voqea-hodisalar  haqida  aniq  xulosalar  chiqarishga,  ularni  to‘g‘ri 

tahlil etishga ko‘mak beradi. Shuningdek, kategoriyalar insonga o‘z 

tevarak-atrofidagi  olamni,  voqea-hodisalarning  mohiyatini  chuqur 

bilishga  imkon  beradi.  Biroq,  “Falsafada  o‘rganiladigan  kate-

goriyaning  boshqa  aniq  fanlar  kategoriyalaridan  farqi  shundaki, 

deyiladi  “Falsafa  qomusiy  lug‘at”ida,-  ular  voqelikdagi  narsa  va 

hodisalarning  ayrim,  alohida  munosabat  va  aloqalarinigina 

ifodalamasdan, balki  butun olam, inson  hayoti va tafakkur olamiga 

xos  umumiy  belgilar,  aloqalar,  xususiyatlar  va  munosabatlarni  aks 

ettiradi. ... Falsafiy kategoriya voqelikni chuqur va mmukammal aks 

ettirishi,  olamning  barcha  sohalarida  amal  qilishi  bilan  oddiy 

tushunchalardan  farqlanadi.  Shu  tufayli  har  bir  konkret  fan  o‘zi 

o‘rganayotgan  sohaning  xususiyati  va  belgilarini  ochishda  falsafiy 

kategoriyaga murojaat etadi.” 

Aytish 

mumkinki, 

kategoriyalar 

qandaydir 

o‘zgarmas 

tushuncha  emas,  aksincha  ular  doimo  jamiyat  va  inson  taraqqiyoti 

natijasida  o‘zgaradi,  takomillashadi.  Shu  bois  zamon  falsafasi 

katoriyalarni o‘rganish va ularga tizimli yondoshishni talab etadi.  

Estetika  ham  falsafiy  fan  sifatida  o‘zining  qonun  va 

kategoriyalariga  ega.  Estetika  kategoriyalari  (go‘zallik,  hunuklik, 

ulug‘vorlik,  tubanlik,  fojiaviylik,  kulgililik  va  h.k.)inson  va  tabiat, 

inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda 

vujudga  keladi.  Biroq,  estetika  kategoriyalari  nafaqat  bilimni 

oshishiga xizmat qiladi, balki ayni paytda bilimni baholaydi ham. Shu 

jihati  bilan  estetika  kategoriyalari  boshqa  falsafiy  fanlarning 

kategoriyalaridan farq qiladi. Bu – birinchidan. 

---

555 

Ikkinchidan,  estetika  kategoriyalari  nafaqat  gnoseologik  va 

ontologik  mohiyat  kasb  etadi,  balki  ular  qadriyatlilik  mazmuniga 

ham ega. Ayniqsa, bu jihat go‘zallik va ulug‘vorlik kategoriyalarida 

ko‘proq  aks  etadi.  Zero,  narsalar  go‘zal  va  chiroyli,  ulug‘vor  va 

mantunkor  bo‘lgani  uchun  ham  insonga  qadrlidir.  Uchinchidan, 

estetik  kategoriyalarning  o‘ziga  xos  xususiyati  shundaki,  ular 

mohiyat-mazmuniga ko‘ra umumiy va qamrovlidir. Bu xususiyatlar 

ayniqsa, estetik faoliyat va san’at sohasida yaqqol ko‘zga tashlanadi.  

Falsafiy fanlar tizimida estetika kategoriyalarining nazariy tax-

lili  va  ilmiy  o‘rganilishi  qorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  uch  tamoyilga 

asoslanadi.  Shuning  uchun  estetika  kategoriyalarining  o‘rganilish 

doirasi  kengqamrovli  bo‘lib,  bu  masalaga  estetika  fanining  qator 

bilimdonlari  murojaat  qilishgan.  Bu  borada  rus  nafosatshunoslari 

N.A.Dmitriyev, 

V.V.Vanslov, 

L.N.Stolovich, 

O.Butkevich, 

Yu.B.Borev, D.D.Sredneg, A.F.Losev, V.P.Shestakovlar tomonidan 

olib borilgan tadqiqotlarni alohida qayd etish mumkin. Shuningdek, 

estetika  kategoriyalarini  tizimlashtirish  masalasi  g‘arb  olimlari 

tomonidan  ilgari  surilgan  nazariyalarda  ham  kuzatish  mumkin. 

Jumladan,  nemis  psixologiya  estetikasining  vakili  Ernst  Meyman 

o‘zaro  munosabatlar  jarayonida  kategoriyalarning  sababiy 

bog‘lanishini estetik tasavvurlarning ikki jihatiga ko‘ra ajratadi.  

Birinchisi  –  obyektiv  sharoitdan  kelib  chiqadigan  dastlabki 

jarayonlar. Bular - go‘zallik, ulug‘vorlik, chiroylilik hamda ularning 

ziddi bo‘lmish – hunuklik, tubanlik, pastkashlikdir. Ikkinchisi – turli 

xil  obyektiv  sharoitlarda  yuzaga  keladigan  hamda  bevosita 

psixologik  jarayonlarga  tegishli  bo‘lgan  sharoitlardir.  Bular  – 

fojeaviylik va kulgililikdir. Italyan estetigi Morpurgo-Tal’yabue esa 

estetik kategoriyalarning ikkita turini ajratib ko‘rsatadi: ontologik va 

ta’sirchanlik (ekspressivniy).  

Estetik  kategoriyalarning  tasnifi,  tizimlari,  turlari  va  xusu-

siyatlari  rus  nafosatshunos  olimlarning  qator  tadqiqotlarida  o‘rga-

nilgan.  Ayniqsa,  Ye.G.Yakovlev  tomonidan  estetika  kategori-

yalarining  tizimlashtirilishi  bir  qadar  qiziqarli  va  kengqamrovliligi 

bilan  muhim  ahamiyatga  ega.  U  o‘zi  ishlab  chiqqan  tizimda 

kategoriyalarni uchta guruhga ajratadi. Bular:  

1) obyektiv,  

2) obyektiv-subyektiv,  

---

556 

3) subyektiv.  

Bu tizim ushbu jadvalda quyidagicha aks etgan: 

 

 

E.G.Yakovlevning  fikriga  ko‘ra,  mazkur  tizim  shu  turda 

yaratilgan  boshqa  tizimlardan  o‘zining  universal-kengqamrovli 

mazmun  va  falsafiy-estetik  mohiyat  kasb  etib,  moslashuvchanlik 

(subordinatsiya)  va  muvofiqlashtiruvchilik  (koordinatsiya)  tamo-

yilini mujassam etgani holda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-

gnoseologik jihatlar”ga ega. 

Ayniqsa,  V.P.Shestakovning  estetika  kategoriyalari  tarixi, 

ularni  tizimlashtirish  muammolari,  kategoriyalarga  o‘ziga  xos 

yondoshuvning  zamonaviy  talqinlari  hamda  estetik  kategoriyalar 

tasnifiga  doir  salmoqli  tadqiqotlari  bugungi  kunda  ham  o‘z 

ahamiyatini yo‘qotmagan. Faylasuf bu borada yuqorida nomlari tilga 

olingan  estetika  nazariyotchilaridan  farqli  o‘laroq,  kategoriyalarni 

uch  turkumga  ajratadi:  dastlabki  kategoriyalar,  umumestetik 

kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko‘rinishlari. Tadqiqot davomida 

mazkur  turkumning  har  biri  alohida  tahlil  qilinadi.  Jumladan, 

dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni 

beshta  umumestetik  kategoriyaga  ajratadi:  go‘zallik,  fojeaviylik, 

kulgulilik, ulug‘vorlik va hunuklik.  

Mazkur  jadvalda  V.P.Shestakov  tomonidan  tizimlashtirilgan 

kategoriyalarning umumiy ko‘rinishi aks etgan: 

 

DASTLABKI KATEGORIYA 

Nafosat 

Go‘zallik 

       Fojeaviylik 

UMUMESTETIK KATEGORIYALAR 

Kulgulilik 

Ulug‘vorlik 

Hunuklik 

Nafosat 

Universal kategoriyalar 

Go‘zallik 

Estetik ideal 

San’at 

Ulug‘vorlik 

Estetik did 

Badiiy obraz 

Fojeaviylik 

Estetik tuyg‘u 

Ijod 

Obyektiv 

kategoriyalar 

Obyektiv-subyektiv 

kategoriyalar 

Subyektiv 

kategoriyalar 

---

557 

ESTETIK KATEGORIYALARNING 

KO‘RINISHLARI 

Disgarmoniya 

Dahshatlilik 

Mubolag‘a 

Garmoniya 

Hazil 

Forig‘lanish 

Qahramonlik 

Ideal 

Latofat 

 

Biroq,  ta’kidlash  lozimki,  aksariyat  adabiyotlarda  estetika 

kategoriyalari  asosan  go‘zallik  –  fojeaviylik  –  kulgulilikdan  iborat 

uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar o‘tishi bilan bu an’anaga 

o‘zgartirishlar  va  qo‘shimchalar  kiritildi.  Xususan,  bu  tizimga 

Yu.B.Borev - ulug‘vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan 

-  garmoniya  va  dramatiklikni,  N.I.Kiyashenko  –  qahramonlikni, 

o‘zbek  olimlari  T.Mahmudov  uyg‘unlikni,  Abdulla  Sher 

qiziqarlilikni kiritdi.  

Shu  o‘rinda  Abdulla  Sher  taklif  etgan  estetika  kategoriyalari 

(mezoniy tushunchalari) tasnifi o‘ziga xos ahamiyatga ega. Tasnifga 

ko‘ra, barcha estetik tushunchalar uch guruhga bo‘linadi. Birinchisi, 

–  mezoniy  tushunchalar.  Ular  subyekt-obyekt  munosabatlarida 

estetik  obyektning  xususiyatlarini  subyektga  ochib beruvchi,  tashqi 

nafosat bilan bog‘liq eng qamrovli, eng mushtarak tushunchalardir. 

Masalan, go‘zallik ulug‘vorlik, fojeaviylik v.h. Ikkinchisi – subyekt 

– obyekt munosabatlarida subyektdagi estetik anglash muruvatlarini 

tushuntirib beradigan, ichki nafosat bilan bog‘liq estetikaning xususiy 

tushunchalari.  Masalan,  estetik  hissiyot,  estetik  mushohada,  estetik 

did,  v.h.  Uchinchisi  –  san’atning  mohiyati,  san’at  turlari,  umuman, 

badiiy ijod biln bog‘liq estetikaning muayyan tadqiqot obyektlariga 

qaratilgan tushunchalar. Masalan, san’at, ijodkor, dizayn janr, uslub 

v.h.  Bu  o‘rinda  tushunchalar  guruhlarining  nomlari  shartli  ekanini 

alohida o‘qtirib o‘tish joiz. 

Biz yuqorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, 

uni tizimlashtirish muammolari, ko‘rinishlari va o‘ziga xos jihatlari 

bilan bog‘liq qarashlar va nazariyalarga bejiz murojaat etmadik. Agar 

e’tibor  bergan  bo‘lsangiz,  kategoriyalar  tizimi  qanday  ko‘rinishda 

---

558 

bo‘lmasin, ularning har birida go‘zallik markaziy kategoriya sifatida 

ishtirok  etmoqda.  Biz  manashu  jihatga  ko‘ra  go‘zallik  falsafasini 

tushuntirishdan  avval  go‘zallikning  muhim  mezoniy  tushuncha  - 

kategoriya  sifatidagi  mohiyatini  ko‘rib  o‘tishni  maqsadga  muvofiq, 

deb  bildik.  Zero,  estetika  kategoriyalarining  yaxlit  tizimini  ishlab 

chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib 

kelayotganligidan maqsad ham go‘zallikning falsafiy, axloqiy, hatto 

siyosiy mohiyatini atroflicha o‘rganishga qaratilganligidadir.