Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

2. Inson axloqiy madaniyatning uzviy qismi, unsuri – bu..?  

a) muomala odobi;  

b) rostgo‘ylik;  

 

---

546 

v) yaxshilik;  

g) xaqgo‘ylik; 

 

3. An’anaviy axloqiy tarbiya vositasi – bu...  

a) san’at;  

b) kitob;  

v) ilm;  

g) sport. 

 

 

 

---

547 

16-MAVZU. ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI  

VA VAZIFALARI 

 

“Estetika” fanining obyekti va falsafiy mohiyati 

 

Falsafa va uning fan sifatidagi umumnazariy masalalari doimo 

tafakkur  ahlining  e’tiborini  jalb  etib  kelgan.  Inson  olamni  his-

tuyg‘ulari,  aql  idroki  va  iroda-ixtiyori  yordamida  o‘zlashtirar  ekan, 

falsafaga  ehtiyoj  sezib  yashashi  tabiiydir.  Zero,  tabiat,  jamiyat  va 

insonning  rivojlanish  muammolari  bilan  bog‘liq  jarayonlarda 

tafakkurga  murojaat  qilish  -  falsafaga  murojaat  qilish,  haqiqatni 

anglash  –  falsafani  anglash  demakdir.  Bir  so‘z  bilan  aytganda, 

falsafaning  bosh  maqsadi  –  haqiqat  va  uni  yuzaga  keltirishdir.  Bu 

haqiqat tafakkur orqali reallashadi. 

O‘zining  qadimiy  tarixiga  ega  bo‘lgan  estetika  shu  ma’noda 

falsafiy  fan  hisoblanadiki,  u  ham  tabiat,  jamiyat  va  inson 

muammolariga 

falsafaning 

bosh 

maqsadi 

bo‘lgan 

haqiqat 

tamoyillaridan  kelib  chiqqan  holda  yondoshadi.  Biroq,  estetika 

haqiqatga  go‘zallik  talablari,  mezonlari  va  qonunlari  orqali  boradi. 

Shuning  uchun  ham  estetika  haqida  gapirilganda,  albatta,  go‘zallik 

ham tilga olinadi. Zero, insonga oddiy qilib “estetikasi zo‘r inson” 

deb baho berish bilan o‘sha insonning go‘zallikka munosabatini ham 

baxolagan bo‘lamiz. 

“Estetika” (yunon. aisthetikos – his qilinadigan) iborasi dastlab 

olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (u G‘arbiy Yevropa falsafiy 

tafakkurida  muhim  o‘rin  tutgan  Vol’f  maktabi  namoyondasi 

hisoblanadi)ning  “Estetika  («Aesthetica»)”  nomli  ikki  tomlik  asari 

(1750-1758-y.y.)da  muomalaga  kiritilgan.  Baumgarten  estetikani 

bilishning  yuksak  darajasi  hisoblangan  mantiqdan  farqli  o‘laroq, 

hissiy bilishning quyi darajasidagi fan sohasiga tegishli deydi. Uning 

fikricha, mantiqiy mushohada aniq tasavvurlarga, estetik mushohada 

esa noaniq va mavhum tasavvurlarga asoslanadi. Buning birinchisi – 

aql muhokamasiga, ikkinchisi – did muhokamasiga tegishlidir. Biroq, 

insonning  universum  bilan  munosabati  avval  estetik  mushohada 

orqali ro‘y beradi, so‘ngra mantiqiy mushohada orqali amalga oshadi. 

Shunga  ko‘ra,  estetikaning  predmeti  –  go‘zallik,  mantiqniki  – 

haqiqatdir.  

---

548 

Baumgartenning  estetikaga  kiritgan  ushbu  nazariyasi  keyin-

chalik  san’at  falsafasiga  nisbatan  keng  qo‘llanildi.  Bu  nazariya 

Immanuil  Kant,  Fridrix  Gegel  va  boshqa  faylasuflar  tomonidan 

rivojlantirildi, hatto  fanning predmetini  aniqlashda go‘zallik masa-

lasi  bilan  boshlangan  mulohazalar  to  g‘oyalar  olamining  falsafiy 

mohiyatiga  tegishli  mulohazalar  bilan  bog‘lanib  ketdi.  Shuning 

uchun ham ko‘pchilik nazarida Baumgarten “estetikaning asoschisi” 

sifatida tilga olinadi. Ammo, nemis faylasufi Teodor Lipps estetikani 

mohiyatan  “nemislarga  xos  fan”  ekanligini  ta’kidlagani  holda 

Germaniyada  estetikaning  asoschilari  sifatida  4  nafar  faylasuf  - 

Gotxol’d  Efraim  Lessing,  Iogann  Gotfrid  Gerder,  Immanuil  Kant, 

Fridrix  Shillerni  ko‘rsatib  o‘tadi.  U  Immanuil  Kant  “estetikaning 

asoschisi” sifatida birinchi bo‘lib estetik qadriyatlarni shakllanadigan 

va rivojlanadigan “hudud”ning chegarasini belgilab berdi.  Shundan 

keyingina  estetika  masalalari  Kantning  idealistik  falsafasi  bilan 

birlashdi va rivojlandi, – degan xulosaga keladi. 

Shuni  alohida  ta’kidlash  zarurki,  “Estetika  fan  emas,  uning 

mazmuni fanning ilmiy talablariga javob bermaydi”, - degan fikrlar 

estetikaning  mohiyatini  tushunmaslik  natijasida  kelib  chiqqan 

fikrlardir. Odatda, fan - dunyo haqidagi obyektiv bilimlar tizimi; uni 

ma’lum maqsadlar yo‘lida o‘zgartirishga xizmat qiladigan tabiat va 

jamiyat  hayotini  aks  ettiruvchi  ijtimoiy  ong  shakli  hisoblanadi. 

Estetika ham fan sifatida o‘zining qonuniyatiga, kategoriyalariga va 

tushunchalar tizimiga ega. Biroq, “Estetika – go‘zallik haqidagi fan” 

deyish asl mohiyatni anglatmaydi. Aksincha, estetika keng qamrovli 

fan sifatida:  

a)  u  yoki  bu  voqelikka  dahldor  go‘zallik  tuyg‘ularining 

mohiyatini bilishga intiladigan hodisalar majmui;  

b) borliqni hissiy idrok etishga asoslangan ong shakli;  

v) haqiqatni anglash va his qilish, qadriyatlarni bilish va tahlil 

etishga qaratilgan inson faoliyatining turidir.  

Estetika  ilmiy-nazariy  masalalar  va  fan  talablari  doirasidan 

tashqarida qo‘llanilganda ko‘plab ma’nolarni anglatishiga sabab ham 

ana  shunda.  Qolaversa,  boshqa  fanlar  kabi  estetika  ham odamlarga 

umumiy  zaruriyat  yuzasidan  kundalik  faoliyatda  kerak  bo‘ladigan 

narsa-hodisalarni  (chiroyli  bo‘lish,  orasta  kiyinish,  ozoda  yurish, 

nafis harakat qilish kabi masalalar bilan estetikaning muayyan sohasi 

---

549 

shug‘ullanadi)  emas,  balki  estetika  fan  sifatida  estetik  tarbiyani 

takomillashtirish,  badiiy  tafakkurni  rivojlantirish,  odam  tuyg‘usini 

tarbiyalash,  uning  did-fahm-farosatni  yuksaltirishga  qaratilgan 

fundamental  masalalarning  ilmiy-nazariy  asoslarini  o‘rganish  va 

yechimini  topishga  e’tibor  beradi.  Zero,  estetikaning  mavjudlik 

shartini  nafosatshunos  O.A.Krivsun  ”Qayerdaki  inson  tafakkuri  va 

tabiat  hodisasi  tufayli  yaratilgan  predmetlar  olamini  xis  etish  yoki 

undan  zavqlanish  tuyg‘usi  sodir  bo‘lar  ekan  o‘sha  yerda  “estetik 

jarayon”, “estetik hodisa” ro‘y beradi” – deb izohlaydi. Shu ma’noda, 

qayerdaki,  yashashga  ishonch,  yashash  umidi,  yashashdan  maqsad 

yoki  voqelikni  hissiy  idrok  etishga,  tabiat  hodisalarini  anglashga 

ehtiyoj  sezilsa,  o‘sha  yerda  estetika  mavjuddir,  desak  noto‘g‘ri 

bo‘lmaydi. 

Estetika  predmeti,  obyekti  va  tadqiqot  doirasiga  ega  fan. 

Ma’lumki,  barcha  fanlar  o‘z  predmetiga  ega  bo‘lib,  olamning 

mohiyatini  bilish,  borliqning  mazmunini  tushunish,  voqelikni 

tasavvur qilishga qarab har bir fan o‘z predmetini belgilaydi. Olaylik, 

salomatlik  tibbiyotning  maqsadi  bo‘lsa,  uning  predmeti  -  inson 

salomatligini  asrash,  mustahkamlash,  himoya  qiluvchi  vositalar, 

hodisalar,  omillar  hisoblanadi.  Biroq,  estetikaning  predmetini 

tibbiyotnikidek  bir  so‘z  bilan  ifodalash  qiyin.  Mohiyatan  insonni 

paydo bo‘lishi va voqelikni idrok qilish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha 

qadriyatlar  estetikaning  predmeti  bo‘la  oladi.  Jumladan,  tabiat  va 

uning  estetik  xususiyatlari,  san’at  va  uning  badiiy  obrazlardagi 

ifodasi,  ijod  jarayoni  va  uning  qonuniyatlari,  jamiyat  va  uning 

rivojlanish  prinsiplari  estetikaning  predmeti  bo‘lib  xizmat  qiladi. 

Chunonchi, Immanuil Kantning nazarida estetikaning predmeti – bu 

san’atdagi  go‘zallik  bo‘lib,  u  estetik  muhokama  qobiliyatini  tanqid 

sifatida namoyon bo‘ladi. Fridrix Gegel esa estetikaning predmetini 

umuman  san’at, xususan  tasviriy  san’at  bilan cheklab qo‘yadi.  Shu 

ma’noda  estetikaning  predmeti  –  olam  va  uning  umuminsoniy 

ahamiyatiga  ko‘ra  o‘rganiladigan  estetik  hodisalar  hisoblanadi. 

Biroq,  estetikaning  predmeti  estetik  tajribaning  inson  va  jamiyat 

hayotidagi  o‘rni  va  ahamiyatini  har  tomonlama  tadqiq  etishni, 

shuningdek,  insonning  bir  oz  bo‘lsada  o‘zining  ma’naviy  olamga 

tegishli  ekanligini,  global  ijtimoiy-utilitar  tobelikdan  halos  bo‘lish 

yo‘llarini anglashni, shaxsiy erkinligi va mutloq va uyg‘un to‘laqonli 

---

550 

hayotning bir qismi ekanligini his qilishga qaratilgan masalalar bilan 

belgilanadi.  

Estetika  fan  sifatida  ilmiy,  ma’rifiy,  badiiy  taraqqiyotning 

o‘ziga  xos  muammolari  doirasida  baxs  yuritadi,  tahlil  qiladi, 

o‘rganadi va o‘rgatadi. Ularning asosylari quyidagilardan iborat: 

1.

 

 Dunyoqarashni  shakllantirish  funksiyasi.  Ushbu  funksiya 

badiiy  ijod  bilan  shug‘ullanuvchilar  va  ijodiy  faoliyat  uchun  juda 

zarur.  Ayniqsa,  ranglar  jilosini  xis  qilish,  musiqa  sehrini  anglash, 

asardan  xulosa  chiqarish  aynan  ushbu  funksiyaning  ta’sirida  ro‘y 

beradi.  Zero,  dunyoqarash  ijodkorni  boshqaradi,  ijod  jarayoni 

rivojiga ko‘mak beradi. 

2.

 

 Bilish  funksiyasi.  Bu  funksiya  san’at  asarini  bilish  va 

baholash  faoliyati  natijalarini,  semantik  va  pragmatik  axborotni 

yetkazib berish, haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past asarni farqlay 

bilishlari,  «ommaviychilik  san’ati»ni  rad  qila  olishda  muhim 

ahamiyatga ega. 

3.

 

Yaratuvchanlik  funksiyasi.  Bu  funksiya  yangi  ko‘rinishdagi 

iqtisodiyotning estetik asoslariga, tadbirkorlik faoliyatiga estetik tus 

berishga,  bunyodkorlikni  namoyon  etishga  imkon  beradi  Ayniqsa, 

go‘zal  qadriyatlarni  dunyoga  tanitish,  xalqning  boy  va  betakror 

estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali insonni 

ma’naviy jihatdan yuksaltirishga xizmat qiladi. 

4.

 

 Metodologik funksiyasi. Mazkur funksiya badiiy asarda aks 

ettirilgan  voqea-hodisaning  mohiyatini  o‘quvchiga  to‘laqonli 

yetkazish imkonini beradi, asarni bilish va uni xuddi hayotdagidek 

idrok qilinishini osonlashtiradi. Bundan tashqari, bu funksiya estetik 

masofani  taqozo  etadi:  masofa  tufayli  badiiy  reallik  idrok  etiladi. 

Masalan,  teatr  asarini  tomosha  qilish  jarayonida  tomoshabin  bir 

paytning  o‘zida  ham  sahna  bezaklariga,  ham  aktyorlarning 

kiyimlariga,  ularning  xatti-harakatlariga  sinchkovlik  bilan  nazar 

tashlaydi,  va  bu  holatlarning  barchasini  estetik  tasavvuri  orqali 

mutanosib  holga  olib  kelishga  intiladi.  Asar  rejissyori,  operator, 

rassom,  chiroq  ustasigacha  barcha  ijodkorlar  estetik  masofaning 

ahamiyatini hisobga olishi shartdir. Chunki, badiiy idrok etish uchun 

estetik masofa zarur. Shu bois badiiy asar inson tomonidan qandaydir 

qalbga  yaqin,  tanish  hodisa  sifatida  idrok  etiladi  va  masofa  tufayli 

idrok  etuvchida  mushohada  qilish  erki  saqlanib  qoladi.  U 

---

551 

hayajonlanadi,  qalbi  ravshan  tortadi.  Ushbu  masalalarni  o‘rganish, 

tahlil qilish estetikaning metodologik funksiyasiga kiradi. 

Bugungi 

kun 

ijtimoiy-iqtisodiy 

taraqqiyotning 

barcha 

sohalarida estetikaning u yoki bu tamoyili ustuvor yo‘nalish sifatida 

ko‘zga  tashlanadi.  Ayniqsa,  iqtisodiyot  va  bozor  munosabatlarida 

go‘zallikni  qiymat  kasb  etuvchi  mexanizmga  aylanishi  tamoyili 

sohaga estetik tamoyillar kirib kelayotganligini ko‘rsatadi. “Falsafa. 

Qomusiy  lug‘ati”da  “prinsip”  tushunchasining  ma’nosi  “turli 

ahamiyatga  ega  bo‘lgan  faktlar  va  bilimlar  majmuining  asosi, 

poydevori;  har  qanday  hatti-harakat,  xulq-atvor  va  faoliyatning 

boshlang‘ich qoidalari” deb izohlangan. Ushbu izoh estetika fanining 

prinsiplariga  xos  mazmunni  ham  anglatadi.  Odatda,  estetikaning 

quyidagi an’anaviy prinsiplari mavjud. Bular:  

1. Uyg‘unlik (garmoniya) tamoyili;  

2. Yaxlitlik (butunlik) prinsipi;  

3. Ifodalilik (obrazlilik) prinsipi;  

4.  Maqsadga  muvofiqlik  prinsipi.  Ushbu  prinsiplar  orasida 

estetik  munosabatlarda  ko‘proq  ko‘zga  tashlanadigan  uyg‘unlik  va 

maqsadga muvofiqlikning mohiyati haqida quyidagi fikrlarni aytish 

mumkin. 

Uyg‘unlikning  falsafiy-estetik  mazmuni  ilmiy  adabiyotlarda 

“garmoniya” tushunchasi bilan ham izohlanadi. Milliy estetikamizda 

mazkur tushunchaning estetik mohiyati ko‘pchilik olimlar tomonidan 

ilmiy  tahlil  qilingan.  Bular  orasida  faylasuf  Tilab  Mahmudovning 

mulohazalari  bir  qadar  diqqatga  sazovor.  Faylasuf  uyg‘unlikda 

nomutanosiblik  xususiyati,  garmoniyada  disgarmoniya  alomatlari 

borligini  uqtiradi.  Shunday  narsa-hodisalar  borki,  uning  tarkibiy 

qismlari  uyg‘un  bo‘lmasa  ham  go‘zal  tasvirni  bera  oladi.  Bundan 

tashqari, 

uyg‘unlik 

buzilishi, 

nomutanosiblikka 

asoslangan 

garmoniyalar  bo‘lishi  mumkin.  Gap  ana  shu  hayotiy  predmetning 

mutanosibligi inson hayotining yo‘nalishi bilan qanday munosabat va 

aloqadorligidadir.  Agar  faylasufning  narsa  va  hodisalar  tashqi 

ko‘rinishidan  bizga  uyg‘un  ko‘rinmasligi  mumkin,  lekin  o‘z  ichki 

uzviy birligi va mutanosibligi bilan ma’lum garmoniyaga ega bo‘lishi 

aniq, degan xulosasini e’tiborga olsak, fikrda jon bor. Zero, tabiatda 

shunday hodisalar borki, u o‘z go‘zalligini disgarmoniyada ham aks 

ettiradi.  Qolaversa,  tabiat  va  jamiyatda  bir-biri  bilan  o‘zaro 

---

552 

bog‘lanmagan,  ma’lum  aloqadorlikda  bo‘lmagan,  muallaq  predmet 

va hodisaning o‘zi yo‘q: har bir narsa o‘zining aloqadorlik doirasiga 

ham ega. 

Nemis  faylasufi  Georg  Gegel  maqsadga  muvofiqlik  prinsipini 

go‘zallik va san’atning o‘zaro aloqadorligida ko‘radi. U go‘zallikni 

maqsadga 

muvofiqlik 

bilan 

bog‘liqligini 

tahlil 

qilib,  bu 

bog‘liqlikning asosida tashqi va ichki qarama-qarshiliklar markaziy 

o‘rin  egallashini  uqtiradi.  Garchand,  predmetlarning  shakliy 

go‘zalligida mutanosiblikni muhim element deb hisoblasada,  Gegel 

uning  xususiyati  faqat  geometrik  asosdangina  iborat  emasligini 

ta’kidlaydi. 

Odatda,  fanga  tegishli  qonunlar  hodisalarning  hamma 

xususiyatlarini emas, balki hodisalardagi umumiylikni aks ettiradi va 

undagi mustahkam barqarorlikni ifodalaydi. Biroq, hodisalar ayni bir 

vaqtda  bir-biriga  o‘xshaydi  va  bir-biridan  farq  qiladi.  Xususan, 

voqelikni  estetik  o‘zlashtirshning  oliy  shakli  bo‘lgan  san’atga 

umumiy  va  xususiy  qonunlar  tegishli  bo‘lib,  ularga  badiiy  ijod 

jarayoni  ham,  san’atning  ijtimoiy  olami  ham  ta’luqlidir.  Ular 

san’atning  antropologik,  genetik  va  gnoseologik  mazmunini  ochib 

berishga  xizmat  qiladi.  Shunga  asosan  “Estetik  faoliyat  qonuni”, 

“Badiiy  ijod  qonuni”,  “Badiiy  jarayon  qonuni”,  “Badiiy  idrok 

qonuni”, “Estetik idrok qonuni” kabi qonuniyatlar tizimi shakllangan. 

Ushbu qonunlar olamni estetik o‘zlashtirish jarayonining mohiyatini 

izohlaydi va quyidagi natijalarga olib keladi:  

1)  voqelikning  estetik  xususiyatlari  inson  tomonidan  olam 

hodisalarini tasavvur qilish, anglash hamda tajribaga tayangan holda 

insoniyat oldiga qadriyatlarni o‘rganishni vazifa qilib qo‘yadi.  

2)  estetik  faoliyat  predmetlar  olami  va  insoniy  idealni  botiniy 

tuyg‘ular  asosida  o‘zlashtirish  natijasida  yuzaga  keladi,  u 

umuminsoniy  qadriyatlarga  oqilona  munosabatni  shakllantiradi 

hamda erkin ijodkorlik muhitini yaratishga ko‘mak beradi.  

Estetika  fanida  ko‘p  amal  qiladigan  qonunlardan  yana  biri 

“Badiiy ijod qonuni” hisoblanadi. Ushbu qonunning mazmuni haqida 

faylasuf Abdulla Sherning fikrlari ahamiyatlidir. Faylasuf badiiy ijod 

jarayoni boshqa barcha aqliy mehnat turlaridan katta farq qiladigan 

mehnat  turi  bo‘lib,  unda  mehnat  qandaydir  sirli  ruh  bilan  amalga 

oshadi,  deydi.  Chunonchi,  badiiy  ijod  jarayonining  ibtidosi 

---

553 

san’atkorning muayyan g‘oyani yoki g‘oyalar tizimini badiiyat orqali 

boshqalarga yetkazish istagi bilan bog‘liq bo‘lib, bu g‘oyaviy niyatda 

aks  etadi.  G‘oyaviy  niyat  ko‘zga  ilg‘amaydigan  darajada  nozik  va 

ko‘z ilg‘amaydigan darajada miqyoslikka ega. Chunki g‘oyaviy niyat 

o‘z  nomi  bilan  g‘oyaga  taalluqli,  u  ijodkorning  dunyoqarashining 

mevasi, butun asarning poydevori. U badiiy asarning mavzui, shakli, 

mazmuni, “tili”, badiiy vositalari qanday bo‘lishi kerakligini belgilab 

berish  uchun  ular  bilan  “kurash  olib  boradi”.  Ba’zan  ularni  o‘ziga 

bo‘ysundiradi, ba’zan esa ularga bir oz yon berib, ma’lum nuqtalarda 

o‘zgaradi,  “sharoitga  moslashadi”.  G‘oyaviy  niyatni  shu  bois  hech 

qachon  to‘liq  amalga  oshgan  estetik  hodisa  sifatida  tasavvur  qilish 

mumkin emas.  

Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda “Badiiy ijod qonuni”ning 

asosiy  kamponenti  hisoblangan  “ijod”ni  inson  taraqqiyoti  uchun 

ahamiyatini quyidagicha izohlash mumkin. Ya’ni ijod:  

a)  muayyan  badiiy  uslub  yordamida  shaxs  va  jamiyatning 

madaniyatini yuksaltiradi;  

b) obrazli tafakkur yordamida badiiy olamning asl va betakror 

mohiyatini anglash imkonini beradi;  

v) olam go‘zalligidan zavqlanish, iztiroblardan forig‘ bo‘lish va 

yaratuvchanlikka rag‘batni paydo qiladi. 

Estetikaning  qonuniyatlari  narsa-hodisalar  va  voqelikdagi 

jarayonlarning estetik mazmunini turli rakursda o‘rgansa-da, estetika 

uchun  umumiy  bo‘lgan  metaqonun  -  “Insonning  voqelikka  estetik 

munosabati qonuni”ga amal qiladi. Bu qonun yordamida estetika o‘z 

tadqiqot  obyektining  predmetini  konkretlashtiradi,  funksiyalarini 

belgilaydi. 

“Estetika”  iborasini  ilmiy  muomalaga  kiritilganiga  ham  uch 

yarim asrdan ortiq vaqt o‘tdi. Bu vaqt oralig‘ida estetika dunyo faniga 

aylandi,  jahonda  bu  fanni  rivojlantirish,  uning  ilmiy-nazariy 

muammolarini  o‘rganishga  qaratilgan  yirik  tadqiqotlar  amalga 

oshirildi.  Ayniqsa,  mamlakatimizda  estetika  ilmi,  ta’limi  va 

tarbiyasini  rivojlantirish,  estetik  dunyoqarashni  boyitish  masalalari 

doimiy e’tiborda bo‘lib keldi.