Ызбек диалектологияси

Nazorat topshiriqlari

1.Qorluq lahjasi haqida bilganlaringizni bayon qiling (kategoriya-bilish).
2.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimini sharhlang (kategoriya-bilish).
3.Shevalardagi unlilarni bir-biri bilan qiyoslashga harakat qiling (kategoriya-bilish).
4.Shevalardagi unlilar tizimini adabiy tildagi unlilar tizimi bilan qiyoslang (kategoriya-bilish).
5.Lahjadagi undoshlar tizimini izohlang (kategoriya – bilish).
6.Undoshlarda yuz beradigan tovush jarayonlarini sharhlang (kategoriya –bilish).
7.Undoshlar bo’yicha shevalararo munosabatni belgilashga harakat qiling (kategoriya – bilish).
8.Undoshlar tizimi yuzasidan lahja va adabiy til munosabatini belgilashga harakat qiling (kategoriya – bilish).
2-asosiy savol bo’yicha o’qituvchi maqsadi: Qorluq guruh shevalar leksik xususiyati haqida umumiy ma’lumot berish. Qavm - qarindoshlik atamalari yuzasidan sharh. O’z va o’zlashgan qatlamlar haqida izoh. Lahja leksikasining ba’zi o’ziga xosliklari haqida.

Identiv o’quv maqsadlari

2.1.Qorluq lahjasi leksikasi haqida umumiy tushuncha.
2.2.Lahjadagi ba’zi atamalarni sharhlaydi.
2.3.Lahjadagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlamlar haqida izoh beradi.
2.4.Lahja leksikasining o’zaro va o’zgalarga munosabatini belgilaydi.
2-asosiy savolning bayoni:
Qorluq lahjasiga kiruvchi shevalarning leksikasi xilma-xil. Ayni paytda ularning leksik qatlamlari ham turli-tuman. Ular turli davrlarga xos bo’lganidek, barcha sohalarga tegishli. Chunonchi, lahjada qavm-qarindoshlik atamalari o’zbek adabiy tili bilan ba’zan umumiylik kasb etganidek, ayrim o’ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, ətə, o’zbek adabiy tilida ota, ənə-adabiy tilda ona, og’o’l-o’zbek adabiy tilida o’g’il , qz-o’zbek adabiy tilida qiz va boshqalar.
Shuningdek ayrim shevalarda ba’zi atamalar o’ziga xos tarzida qo’llaniladi. Kətətə >kette: (kette ete) (And.) – buvъ (Toshkent), əpeqъ, təg’ə, əməkъ, xələ, kel’n, kuyəv, jiyən, qəynənə, qəynətə, qəynъnъ, qəynъsngъl, qəynəg’ə, qəynəgəchъ va boshqalar.
Turmush tarzi bilan bog’liq holda kishilarning hududlarda qaysi soha bilan shug’ullanishlariga qarab, o’sha sohani aks ettiruvchi atamalar ko’p qo’llaniladi. Masalan, qulun (yilqining bir yoshgacha bo’lgan bolasi), kəltətəy (bir yoshdan ikki yoshgacha ), g’unən (ikkidan uch yoshgacha), dθnan ( uchdan to’rt yoshgacha) bota (tuyaning bir yoshgacha bolasi), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), nar (to’rt yoshgacha erkak tuya), toqlu (ikki yoshgacha bo’lgan qo’y), h’shshək (uch yoshgacha) va boshqalar.
Farg’ona vodiysida paxtachilik rivojlanganligi sababli shu sohaga oid atamalar ko’p. Masalan, pəxta, hθppək - lθppək(lo’ppak), g’oza, shənebərg (shonabarg), kθsak, kθrθk, chuvъmə va boshqalar.
Lahja leksikasi turkiy so’zlar (o’z qatlam) va o’zlashgan leksik qatlamdan tashkil topgan.
Turkiy qatlam. Bash, yo’rək, bъr, bor (Toshkent, Andijon), mən (Toshkent), men(Andijon). O’g’ъl (Toshkent), og’ul (Farg’ona, Andijon), o’chə (Toshkent), ochaq (Farg’ona), o’pkə (Toshkent), θpkə (Farg’ona), o’rdəy (Toshkent), θrdək (Farg’ona), chəch (Toshkent), chach - chəch (Farg’ona, Andijon), sъgъr - sъyъr (Toshkent, Farg’ona),kepeley (Toshkent), kepelek (Farg’ona),qudu (Toshkent), qudug’ (Farg’ona) va boshqalar.
Tabiiyki, lahjadagi o’zaro yoki yodgorliklar bilan yuz bergan tafovutlar so’zlarda fonetik o’zgarishlar, fonetik jarayonlar bilan ko’proq bog’liq. Ba’zan so’zlardagi semantik ma’no munosabati ham o’zaro tafovutni yuzaga keltirgan.