Ix bob. Narxning mohiyati va shakllanish xususiyatlari

Monopsoniya 
sharoitida 
narxning 
shakllanishi. 
Mo-
nopsoniya mayda tovar ishlab chiqaruvchilardan tovarlarning 
katta hajmini sotib olib, talab bo'yicha narx qonunidan o‘ziga 
xos tarzda foydalanadi.
Ommaviy talab bo‘yicha narxning o‘zgarishi 
quyidagi miq­
doriy bogMiqlikni aks ettiradi: taklifga nisbatan xaridorlarning 
ommaviy talabi qanchalik katta bo‘lsa, bozor narxi darajasi 
shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha, talabning kamayishi bi­
lan bozor narxi pasayib boradi. Bu bog‘liqlik 5-chizmada 
yaqqolroq aks ettirilgan.
Тапаб мицдори
5-chmna. Talab bo‘yicha narx egri chizig‘i.
Chizmadan ko‘rinadiki, tik o ‘qda muayyan tovarlarga talab 
hajmining ko‘payib borishi, yotiq o ‘qda esa, mahsulot birligiga 
bo‘lgan narx darajasining oshib borishi aks ettirilgan. Talab 
bo‘yicha narx egri chizig‘i (P
1
P
2
) bozor narxining xaridorlarn­
ing ommaviy talabiga bog‘liqligini ifodalaydi.
296
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Monopsonist o'zi Lichun zarur bo'lgan tovarni, masalan, 
qishloq xo'jaligi xom ashyosini oldindan past narxlarda sotib 
olib, uning katta miqdordagi zaxirasini tayyorlab qo'yadi. Bu 
esa, unga yangi hosilning yig‘im-terimi davrida o ‘zi sotib 
olayotgan xom ashyoga monopol past narxlarni o'rnatish 
imkonini beradi. Bunday past narxlarda monopsonist juda 
katta foyda oladi. Sun'iy ravishda sotilayotgan mahsulot or- 
tiqchaligi hududining vujudga keltirilishi xarid narxlarining 
navbatdagi pasayishiga olib kelib, natijada monopsonistning 
foydasi oshib boradi. Bunga Farb mamlakatlari monopsoniya- 
lari tomonidan ancha vaqtdan buyon Osiyo, Afrika va Lotin 
Amerikasi mamlakatlari tadbirkorlari va mayda tovar ishlab 
chiqaruvchilaridan sotib olinayotgan arzon xom ashyoni misol 
tariqasida keltirish mumkin. Afrikadan a n ’anaviy tarzda 
eksport qilinuvchi bir qator tovarlar (choy, kofe, какао va 
h.k.)ga ham azaldan o'ta past narxlar o'rnatib kelinadi.
Bir vaqtning o'zida monopoliya va monopsoniya hisob- 
lanuvchi firma o'zining daromadini «narxlar qaychisi» usuli 
orqali ahamiyatli darajada oshiradi. Bunda monopol yuqori va 
monopol past narxlardan foydalanilib, ular o'rtasidagi farq 
xuddi qaychining ikkita kesuvchi tomoni bir-biridan uzoqlash- 
gandagi singari kattalashib boradi. Narxlarning bunday hara- 
kati tovarlar ortiqchaligi va taqchilligi hududlarining kengayi- 
shiga asoslanadi. 
U sanoatning ko'plab qayta ishlovchi 
korxonalari uchun xosdir. Bu korxonalar o'zlarining tayyor 
mahsulotlariga undirma sanoat tarmoqlarida o'rnatilgan narx- 
larga nisbatan bir necha marta yuqori narx belgidilar.
XX asrning ikkinchi yarmida AQSh, Fransiya, Buyuk Bri- 
taniya va boshqa Farb mamlakatlarida agrobiznes sohasining 
kengayishi bilan narxlar qaychisi asosiy usullardan biriga ay- 
lanib, uning yordamida yirik firmalar o'rta va mayda fermer- 
larni qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidan siqib chiqardilar.