2.She`rni o`qish darsida asosiy ish turi ifodali o`qish ekani
She`riy nutqning ritmik qurilishini yaxshiroq tasavvur qilish uchun ritmik bo`lak va ritmik vositalarni belgilab olishimiz zarur. Ritmik bo`laklar sifatida bo`g`in (hijo), turoq(rukn), misra va bandni olamiz. Mazkur tushunchalar bilan siz maktabda tanishganligingizni hisobga olib, bu o`rinda ularga qisqacha to`xtalish bilan kifoyalanamiz.
Bo`g`in (hijo) bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar guruhi bo`lib, u barcha she`r tizimlarida eng kichik ritmik bo`lak sanaladi. O`zbek she`riyatida qo`llaniluvchi barmoq tizimi uchun bo`g`inning sifati (qisqa, cho`ziq yoki o`ta cho`ziqligi, ochiq yoki yopiqligi, urg`uli yoki urg`usizligi) ahamiyatsiz bo`lsa, aruz tizimida uning qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq navlari ajratiladi.
Turoq bilan ruknning ritmik bo`lak sifatidagi ahamiyati va darajasi teng keladi. Barmoq tizimiga xos bo`lmish turoq bo`g`inlarning ma`lum miqdorda guruhlanishidan hosil bo`lsa, aruz tizimiga xos rukn qisqa va cho`ziq hijolarning ma`lum tartibda guruhlanishidan hosil bo`ladi. Bu o`rinda bitta narsani unutmaslik kerakki, turoq so`zni hech vaqt bo`lmagani holda, rukn so`zning bir qisminigina o`ziga olishi, ya`ni uni bo`lib yuborishi mumkin.
She`rning alohida satrga joylashtirilgan bo`lagi misra deb yuritiladi. Misra bir necha turoq(rukn)ni birlashtirishi ham, birgina turoqqa, ya`ni, birgina so`zga teng bo`lishi ham mumkin. Biroq uning misra deb atalishi uchun katta-kichikligining ahamiyati yo`q. Misra oxirida zarb bo`lishi, o`zidan keyin sezilarli pauzaning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Shu jihatdan qaralsa, erkin she`rlardagi uchraydigan zinapoya shakliga solinib, har biri alohida satrga joylangan so`zni misra deyish to`g`ri bo`lmaydi, chunki ularda zarb bo`lgani holda, misra pauzasi mavjud emas.
She`rning ma`lum miqdordagi misralardan tarkib topib, mazmun va ritmik-intonatsion jihatdan nisbiy tugallikka ega bo`lgan bo`lagi band deb yuritiladi. Eng kichik band — ikki misra. Ikkilik bandlar odatda o`zaro qofiyalangan misralardan tarkib topadi. Mumtoz adabiyotimizda ikkilik band shaklini masnaviy shakli deb yuritiladi. Ikkilik bandning alohida bir ko`rinishi baytdir.
Bayt masnaviydan qofiyalanish tartibi jihatidan (dastlabki bayt o`zaro qofiyalanadi, keyingi baytlarning ikkinchi misrasi birinchi bayt bilan qofiyadosh bo`ladi) farqlanadi. Demak, biz g`azal, qasida, qit`a janridagi asarlarning bandlariga nisbatangina "bayt" atamasini ishlatsak to`g`ri bo`ladi. Uchlik bandlar nisbatan kam ishlatiladi. Mumtoz adabiyotimizda uchlik bandlar musallas (musallis) deb yuritiladi. Shu tarzda mumtoz adabiyotimizda to`rt misralik — murabba`, besh misralik — muhammas, olti misralik — musaddas, yetti misralik — musabba`, sakkiz misralik — musamman singari band shakllari ajratilgan. Mumtoz adabiyotimizdagi "musammat" degan umumiy nom ostida yuritiluvchi turg`un she`riy shakllar she`rning necha misralik bandlardan tarkiblanganiga qarab nomlanadi.
Misralararo ruknning takrorlanishiga e`tibor qilsak, rukn (ya`ni, cho`ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibdagi guruhlanishi) har uch rukndan so`ng ayni o`sha tartibda takrorlanishi ko`riladi. Misra esa she`riy nutqning o`n besh hijoga teng bo`lagini rukn tartibida birlashtiradi va bayt doirasida har o`n besh bo`g`indan so`ng takrorlanadi. Olingan parcha g`azal janriga mansubligini e`tiborga olsak, band (bayt) ikki misraga muayyan ruknlar tartibida joylashgan o`ttiz hijoni jamlaydi va har o`ttiz hijodan so`ng takrorlanadi. Demak, hijo, rukn, misra va bandni she`rda o`lchov birligi sifatida qabul qilish mumkin, ularning kichigi o`zidan kattasining tarkibiga kirgan holda she`rning ritmik-intonatsion qurilishini ta`minlar ekan.
Ritmik bo`laklarning o`lchov birligi sifatidagi ahamiyati turli she`rlarda turlicha namoyon bo`ladi. Masalan, izometrik (misralardagi bo`g`inlar soni bir xil bo`lgan) she`rlarda bo`g`in, turoq, misra va band birdek ahamiyatga ega bo`lsa, getrometrik misralardagi bo`g`inlar soni turlicha bo`lgan) she`rlarda ularning mavqei o`zgaradi.
She`rning boshqa bandlari ham ayni shu tartibda qurilgan. She`rning birinchi va ikkinchi misralari 11 bo`g`indan bo`lib, uchinchi va to`rtinchi misralar qo`shilgan holda 11 bo`g`inni tashkil qilishi ko`rinib turibdi. Biroq uchinchi va to`rtinchi misralarning qo`shilishi, birinchidan, she`rning intonatsiyasi, ikkinchidan, qofiyalanish tartibiga ta`sir qiladi. Sababi, bu ikki misra qo`shilgani holda ular orasida nisbatan qisqa (turoqlararo) pauza tushishi lozim bo`ladiki, bu narsa intonatsiyaga ta`sir qiladi. Zero, hozirgi holatida har ikki misraning alohida satrlarga chiqarilishi ularning o`qilishidagi ta`kidni kuchaytiradi. Xullas, she`rdagi beshta bandning hammasi shu tartibda misralarga bo`linganki, bu xil she`rlarni getrometrik she`r deb ataladi. She`riy nutqning tashkillanishida ritmik bo`laklardan tashqari ritm hosil qiluvchi, ritmni kuchaytiruvchi unsurlarning ham katta badiiy-estetik ahamiyati bor. Ularni ritmik bo`laklardan farqlagan holda ritmik vositalar deb yuritamiz. Ritmik vositalar she`r ritmining ta`kidlanishi, kuchaytirilishiga xizmat qilib, ularning asosiylari sifatida ritmik pauza, qofiya va qofiyalanish sistemasini ko`rsatish mumkin.
She`rdagi har bir ritmik bo`lak boshqalaridan ritmik pauza hisobiga ajratiladi va shu ajratilish hisobiga bu bo`laklar o`ziga xos o`lchov birligi sifatida namoyon bo`ladi. Deylik, bo`g`in bir tovush zarbi bilan aytiladi va juda ham qisqa, sezilar-sezilmas pauza (aslida bu pauza emas, ikki tovush zarbining bir-biridan farqlanib turishi hisobiga "pauza"dek taassurot qoldiradi, xolos) bilan ajraladi. Turoqlardan keyingi pauza biroz sezilarliroq bo`lsa, misralar nihoyasidagi pauza yaqqol seziladi, band yakunidagi katta pauza unga ritmik-intonatsion tugallik baxsh etadi. Ritmik pauza bilan mantiqiy pauza doim ham bir-biriga mos kelavermasligi mumkin, ya`ni, she`riy nutqda vergul qo`yilmagan o`rinlarda ham to`xtalib o`tish va, aksincha, vergulli o`rinlarda to`xtalishni sezilmaslik darajasiga keltirish zarurati yuzaga kelishi odatiy holdir.
Misra yakunida keluvchi qofiyalar — so`z, qo`shimcha, ba`zan so`z birikmalarining ohangdosh bo`lib kelishi — ritmik jihatdan misrani ta`kidlab ko`rsatishga, she`rning ohangdorligi, musiqiyligi, ta`sirdorligini oshirishga xizmat qiladi. She`rni o`qish davomida (bu narsa ayniqsa yoddan o`qilganda yoki she`r tinglanganda yaqqol seziladi) qofiya misraning tugaganidan darak beradi, pauza bajarayotgan ajratish funksiyasini ta`kidlaydi.
She`riyatda qofiyaning bir qator ko`rinishlari (to`liq va to`liqsiz qofiya; unlilar ohangdoshligigagina asoslangan assonans va undosh tovushlar ohangdoshligigagina asoslangan dissonans qofiyalar; rus she`riyatida ochiq yoki yopiq bo`g`in bilan tugashiga qarab ochiq - "jenskaya rifma", yopiq - "mujskaya rifma" va b.) mavjud. Jumladan, hozirgi o`zbek she`riyatida qofiyadagi tovushlarning qay darajada mosligi jihatidan och (to`liqsiz) va to`q (to`liq) qofiyalar ajratiladi. To`liq qofiyada qofiyadosh so`zlarning tovush tarkibi to`la mos (misol tariqasida A.Qutbiddin qofiyalaridan keltiramiz: "buzib - uzib", "lo`killaganda - lopillaganda", "izlardan - yuzlardan") kelsa, to`liqsiz qofiyalarda qisman mos ("dahriy - qahridan", "tutun - Alovuddin", "titrab - guldurak") keladi.
Qofiyalanish tartibi deganda banddagi misrlarning o`zaro qofiyalanish sxemasi nazarda tutiladi. Banddagi qofiyalanish tartibi turlicha bo`lib, bu tartib bandning ritmik-intonatsion butunlikka birikishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi tomondan, o`qish jarayonida qofiya misraning tugaganligini ta`kidlaganidek, qofiyalanish tartibi bandning shakllanib bo`lganligi, tugaganini ta`kidlaydi. Masalan, to`rt misrali a - b - a - b tarzida qofiyalangan she`r o`qilayotgan bo`lsa, o`quvchi keyingi bandlarda ham shu xil tartibni kutadi, tartib nihoyalanganida banddagi tugallanganlikni his qiladi. Ya`ni, qofiyalanish tartibi, bir tarafdan, she`r ritmining his qilinishiga, ikkinchi tarafdan, mazmun va ritmning uyg`unlashuviga, o`quvchi tasavvurida yaxlit birlik hosil qilishiga yordam beruvchi vosita ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |