Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

1.3. Макроиқтисодий таҳлил ва МҲТнинг роли
Макроиқтисодий таҳлил турли иқтисодий ўзгарувчилар орасидаги функционал ўзаро алоқаларнинг параметрларини баҳолашдан иборат. Макроиқтисодий таҳлил ўтказилганда ижтимоий-иқтисодий жараёнларни моделлаштириш кенг қўлланилади.
Макроиқтисодий таҳлилнинг воситалари қуйидаги моделлардир: эконометрик, вақтли қаторлар, имитацион, умумий мувозанат. Юқорида айтилган моделлар миллий ҳисоблар тизими доирасида жорий, ўзгармас нархларда ўсиш ва қўшимча ўсишнинг суръатларида тузилади¹.
МҲТ тўғрисидаги тушунчаларимизни кенгайтириш учун қуйидаги кўрсаткичларнинг ташкил топиш манбаларини билишимиз керак бўлади: ЯИМ, СММ, МД, ихтиёрдаги даромад ва солиқлар тўлангандан кейинги даромадлар. ЯИМ ҳам ЯММ каби моддий ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш натижасида ташкил топади.
ЯИМ бирор мамлакат ҳудудида жойлашган корхона ва ташкилотда маълум муддат (бир йил) давомида ишлаб чиқарилган пировард товар ва хизматлар бозор баҳоларининг умумий йиғиндисидан иборат. ЯИМ ЯММдан муайян мамлакат юридик ва жисмоний шахсларининг хориждан оладиган фойда ва даромадлари ҳамда хорижий инвесторлар шу мамлакатда олган фойда ва даромад ўртасидаги фарқлар бўйича ажралиб туради, яъни
ЯММ = ЯИМ + Муайян мамлакат юридик ва жисмоний шахсларининг хориждан оладиган фойда ва даромадлари – Хорижий инвесторлар ва ишчиларнинг шу мамлакатда олган фойда ва даромадлари.
ЯММни ҳисоблашда айрим камчиликларга йўл қўйилиши табиий. Чунки ҳисобот йилида ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот миқдорига шу маҳсулотни ишлаб чиқаришда истеъмол қилинган асосий ишлаб чиқариш воситалари қиймати қўшилади. Шунинг учун ҳам миллий ҳисобчилик тизимида СММ кўрсаткичи ҳисобланади. СММнинг ЯММдан фарқи, юқорида айтганимиздек, амортизация ажратмалари миқдорига тенг, яъни
ЯММ – истеъмол қилинган капиталга ажратма = СММ.
МД – бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир. МД жорий ишлаб чиқаришга кетган иқтисодий ресурсларнинг бозор баҳосини англатади, яъни МД = СММ – Бизнесга эгри солиқлар.
Шахсий даромад = МД – ижтимоий суғурта ажратмалари – корпорация фойдасига солиқ – корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси + трансферт тўловлари.
Ихтиёридаги даромад = шахсий даромад – индивидуал солиқлар.
Миллий Ҳисоблар Тизими макроиқтисодий ҳисобларнинг, актив ва пассив балансларнинг ҳамда жадвалларнинг мантиқий кетма-кет, бутун тўпламидан иборат.
Ўзбекистон, аҳоли жон бошига 1046-4125 долл. Даромад даражасига эга мамлакатлар гуруҳида жойлашган. 2030 йилгача бўлган вазифа – аҳоли жон бошига 4126-12745 долл.даромадга эга мамлакатлар билан қиёслаш имконини берувчи ривожланиш даражасини қўлга киритиш ҳисобланади. Бунга фақатгина кескин иқтисодий юксалишга олиб келувчи, рақобатбардошликнитубдан яхшилаш орқали эришилади, чунки бу гуруҳга етиб олиш учун бир вақтнинг ўзида ҳам етиб олишни, ҳам ўзиб кетишни назарда тутувчи ривожланиш масалаларини ҳал этмоқ зарур деб таъкидлайди юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев².
МҲТ макроиқтисодий маълумотларни қайта ишлаш ва уларни макроиқтисодий таҳлил эҳтиёжлари учун керакли шаклга тизимли равишда келтиришга имкон берувчи бухгалтерия ҳисобининг тизими сифатида ишлаб чиқилган. У миллий иқтисодиёт кўрсаткичлари таҳлилида, баҳолашда ва мониторингида муҳим роль ўйновчи ахборотнинг узлуксиз оқимини ташкил этиш учун халқаро ҳамжамият тан олган асосдан иборат³.
“Маъмурий буйруқбозлик янги бозор иқтисодиёти шароитига ёт тушунча. Давлат томонидан молиялаштириш бу шароитга мос келмайдиган жараён. Ҳар бир корхонанинг давлат билан иқтисодий муносабати фақат солиқ орқали амалга оширилади. Корхоналар давлатга маҳсулот етиштириб бермайди, балки фақат фаолияти натижасидан солиқ тўлайди, холос. Шу орқали корхонанинг иш ҳажми, даромади, фойдаси ҳисоб-китоб қилинади. Давлат хўжалик ҳисобидаги бирорта корхонани молиялаштирмайди. У фақат кам таъминланган аҳолини ижтимоий ҳимоялаш, ўз тасарруфидаги соҳаларни маблағ билан таъминлаш билан шуғулланади. Ислоҳотлар даврида ана шу иқтисодий муносабатларга мос меҳнаткашлар руҳиятини ҳам шакллантириш лозим. Шу туфайли бу борадаги ишни ҳар томонлама кенг қамровда олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Бу албатта ўта мураккаб, ўта қийин жараён. Шу туфайли ислоҳотлар ечимини фақат давлат раҳбарлигидан кутиб ўтириш ярамайди. Бунда ҳамма кучларни (олимлар, мутахассислар, давлат арбоблари, партия ва бошқа жамоат ташкилотлари) бирлаштириш лозим” ⁴.
Иқтисодий ислоҳотнинг асосий мақсади меҳнаткашлар ва аҳолининг барча қатламлари бўйича уларнинг турмуш фаровонлигини оширишдан ва Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақиллигини таьминлашдан иборатдир. Бу эса энг аввало ғалла, хом ашё, нефть ва бошқа қувват берувчи маҳсулотлар бўйича мустақилликка эришганлигида намоён бўлади. Шу туфайли иқтисодий мустақилликни мустаҳкамлаш йўлларини ҳам ишлаб чиқиш ислоҳотларни жадаллаштиришнинг асосий омилларидан биридир.
Ислоҳотни жадаллаштиришнинг асосий йўлларидан бири ички имкониятларни ахтариб топиш ва улардан оқилона фойдаланишдан иборатдир. Бу эса иқтисодиётимиздаги барча жараёнларни чуқур таҳлил қилишни тақозо қилади. Аммо бу борада ҳали ечимини кутаётган кўп муаммолар мавжуд.
Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир корхонанинг, ҳар бир кўрсаткичи бўйича режа кўрсаткичини аниқлаш муаммоси пайдо бўлади.
Эндиликда режа кўрсаткичи олдингидек кўр-кўрона юқоридан берилмайди, балки ҳар бир корхона ўз режасини ўзлари тузадилар. Буни қандай қилиб амалга ошириш мумкинлигини аниқлаш ҳозирги кунда жуда муҳим бўлиб турибди. Корхонанинг бизнес режасини тузганда режанинг реаллигини таъминлаш лозим. Бу учун ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мезон қилиб “Фойдалилик нуқтасини” олишни тавсия қиламиз.
Фойдалилик нуқтаси корхонанинг узлуксиз фаолият кўрсатиб туриши учун унинг барча харажатларини қоплайдиган даражасида ишлаб чиқариш ҳажмига эришишдир. Масалан, корхонанинг бир ойда доимий қиладиган харажатини 10000 минг сўм, деб фараз қиламиз. Бу харажатни қоплаш учун корхона 22000 минг сўм маҳсулот ишлаб чиқариши лозим. Бунинг 10000 минг сўми доимий харажатни қоплаш учун кетса, қолган 12000 минг сўми ўзгарувчи, шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетадиган харажатни коплашга сарф қилади. Бу сумма корхонанинг харажатларини тўлиқ қоплайди. Демак, бу рақам ушбу корхона учун фойдалилик нуқтаси деб қабул қилиниши мумкин. Агар маҳсулот ишлаб чиқариш шу рақамдан ошса, ўзгарувчи харажатларни қоплашдан қолган қисми фойдани ташкил қилади.
Фараз қиламиз, ишлаб чиқариш ҳажми 25000 минг сўмни ташкил қилди. Бу қуйидагича тақсимланади: 10000 минг сўмни доимий харажатни қоплашга, 12000 минг сўмни фойдалилик нуқтасида бўлган ўзгарувчи харажатни қоплашга кетади. Қолган 3000 минг сўмнинг ярми шу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетадиган ўзгарувчи харажатларни қоплашга сарф қилинади. Қолган қисми эса, яъни 1500 минг сўми фойда суммасини ташкил қилади. Фойдани кўпайтириш учун маҳсулотни фойдалилик нуқтадан кўп ишлаб чиқармоқ лозим. У қанча кўп бўлса, фойда суммаси ҳам шунча кўпаяди. Бозор иқтисодиёти шароитида шу фойдалилик нуқтани ҳар бир корхона учун асос қилиб олиш максадга мувофиқдир.
Фойдалилик нуқтани топиш учун корхонанинг доимий ва ўзгарувчи харажатларини олдиндан билишни, уларни камайтириш йўлларини аниқлашни талаб қилади. Шунга қараб фақатгина маҳсулотни ишлаб чиқариш эмас, балки уни сотишни ҳам аниқлаш лозим. Бу эса корхонадан бозорни ўрганишни талаб қилади, яъни унинг маркетинг фаолиятини такомиллаштириш зарурати туғилади.