Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

12.2. Илмий тадқиқот турлари.
Илмий техника тараққиётини шаклланиши ва уларнинг натижаларини амалга ошириш 5 та босқичдан иборат бўлади, яъни фундаментал тадқиқотлар, амалий тадқиқотлар, ишланмалар, ишлаб чиқаришга тайёрлаш ва эксплуатация³⁹.
Фундаментал тадқиқотлар- бу олиб бориладиган тадқиқотнинг мавжудлиги таҳлили, табиий ривожланиш қонун ва қонуниятларини аниқлаш, жамият, инсон, улар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни очиб бериш, мавжуд қонун ва қонуниятлар ҳақидаги билимларни чуқурлаштиришдан иборат.
Амалий тадқиқотлар моҳиятан икки вазифаси мавжуд: биринчидан, у фундаментал тадқиқотларни таҳлил қилиш янги иш қуроллари (техника,технология, материаллар ва бошқалар) яратиш мақсадида уни ривожлантириш; иккинчидан ишлаб чиқариш жараёни ҳолатини таҳлил қилиш, ҳамда мавжуд техника асосида янги техника асосини яратиш ва уларни амалиётга кенг жорий этишдан иборат. Амалий тадқиқотлар қуйидагиларни ўз ичига олади: йўриқнома, нормалар, услубиёт, меъёрлар, меъёр актларнинг асослилиги билан яратилган амалий илмий тадқиқот натижалари ва уларни бевосита амалиётга жорий қилишдан иборат бўлиб объект сифатида иқтисодиётнинг барча тармоқларини қамраб олади.
Амалий тадқиқотларларни прогнозлашнинг асосий белгилари қуйидагилар: тадқиқотга кетган харажатлар ҳажми, керакли материаллар миқдори, молиявий ресурслар миқдори, илмий ходимларнинг малакасининг ошиши, янги мутахасисларга бўлган талаб, тадқиқотнинг моддий таъминланганлиги, тадқиқотга бўлган талаб ва эҳтиёж.
Илмий ишланмалар деганда конструкторлик, технологик, лойиҳалар асосида янги техникалар, технологиялар, маҳсулотлар, ҳамда ишлаб чиқарилган меҳнат жиҳозлари ва қуролларини модернизациялаш уларни тажрибалардан ўтказиш тушинилади. Ишланмалар амалий тадқиқотларги ўхшаб кетади, лекин у давлат стандартларига жавоб бериши керак. уларни амалга оширишда қуйидаги талаблар мавжуд: конструкторлик ва технологик ишланмалар устидан ишлаш тартиби, тажриба наъмуналари, тажриба партияси, оммавий ишлаб чиқариш учун тайёрлигини текшириш. Конструкторлик- тажрибавий ишланмалар тармоқ илмий текшириш ташкилотлари конструкторлик лойиҳа ташкилотлар ҳамда конструкторлик ва технологик ишлаб чиқариш бюролар бирлашмалар томонидан саноат ташкилотлари таркибида амалга оширилади.
Эксплуатация босичида янги техника ишлаб чиқарувчилар истеъмоли мумкин бўлади. Яратилган маҳсулот ва техника, маънавий ва жисмоний эскиргандан сўнг, у серияли ишлаб чиқариш ва эксплуатациядан чиқарилади. Шу билан ихтиронинг ҳаётий цикли тугайди. Замонавий илмий тараққиёти шартларидан бири нафақат тадқиқот ишланмаларнинг тадиқот даврининг қисқа бўлиши, балки унинг истеъмол даврини ҳам қисқартиришдан иборатдир. Ривожланганмамлакатларда техника технологияларни маънавий эскириш даври 3-5 йилни ташкил қилади.