Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

13.2. Иқтисодий ўсиш турлари, уларнинг прогнозлаштиришда ишлатилиши.
Иқтисодий ўсиш юз бериши учун бозор талабига мувофиқ товар ва хизматларни яратиш керак бўлади. Биз биламизки,иқтисодий ўсиш ЯИМ кўпайишини англатади. ЯИМ эса товар ва хизматларнинг бозордаги қиймати, агар улар сотилмаса бозор қиймати юзага келмайди. Шу сабабли бозорбоп товар ва хизматларни яратиш иқтисодий ўсишни таъминлайди. Ресурслар камёб бўлганидан , улардан самарали фойдаланиш иқтисодий ўсишнинг асосий шартига айланади.

Иқтисодий ўсишнинг икки тури мавжуд: интенсив ва экстенсив. Экстенсив ўсишнинг моҳияти шундан иборатки, бу ерда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланишни кўпайтириш ҳисобига амалга оширилади. Масалан қишлоқ хўжалигида пахта хажмини кўпайтириш пахта экин майдонларини кўпайтириш, саноатда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш хом-ашё хажмини кўпайтириш ёки қўшимча иш кучини жалб қилиш орқали амалга оширилади.

Интенсив ўсишда эса махсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ишлаб чиқариш замоновий техника ва прогрессив технологияларни яъни, фан-техника ютуқларини ишлаб чиқаришгажорий қилиш орвали амлга оширилади. Фан техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий қилиш материал сиғимини камайтишга, меҳнат унумдорлигини оширишга , маҳсулот таннархини камайтиришга ижобий таъсир кўрсатади.
Прогнозлашда иқтисодий ўсишнинг интенсив турига катта эътибор берилиши лозим. Иқтисодий ўсишнинг интенсив даражаси қуйидаги формула билан ҳисоблаш мумкин:


К_и= 1 – _{ }
Бу ерда Ки – интенсив иқтисодий ўсишнинг коэффициенти;
К_р – фойдаланилган ишлаб чиқариш ресурсларининг кўпайиш коэффициенти
К_яим- Реал ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш коэффициенти;
Агар К_и>0 бўлса, иқтисодий ўсиш асосан интенсив шакли бўйича эришилган, агар К_и<0, бу ҳолда экстенсив.
Иқтисодий ўсишнинг ўсиш суръатига(динамикасига) қараб миллий иқтисодиётнинг даражаси ҳамда ресурсларнинг чегараланганлик муаммолари таҳлил этилади.
Иқтисодий адабиётларда бу тушунчага алоҳида талқин берилмаган.
Баъзи иқтисодчилар(Макконнелл, Брю) иқтисодий ўсишни 2 хил усул билан хисоблаш мумкин, деб ҳисоблайди, яъни³⁵:
1. Ялпи миллий махсулотнинг умумий ўсишини ҳисоблаш орқали(ёки соф миллий маҳсулотни);
2. Юқорида ҳисобланган кўрсаткичларни аҳоли жон бошига тақсимлаш орқали хисоблайди.
Иқтисодий ўсишни 3 хил кўриниши фарқланади: экстенсив, интенсив ва аралаш(хақиқий).
Макродаражада ЯИМ нинг ўсиш суръати, аҳоли жон бошига ЯИМ тақсимотининг йиллик ўсиш суръати, ЯИМ йиллик ўсишини келтириш мумкин.

• 
  ЯИМнинг йиллик ўсиш сурьати қуйидаги формула билан аниқланади: