Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

4.2. Тўлов балансини ҳисобга олишни асосий концепциялари.
ТБни тўғри баҳолаш ва таҳлил қилиш учун ташқи иқтисодий операцияларнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:
Реал ва молиявий операциялар. ТБ реал ва молиявий оқимлардан таркиб топган. Реал оқимлар – бу товарлар ва хизматлар билан амалга ошириладиган (импорт, экспорт) операциялар маҳсули. Молиявий операциялар – бу молиявий активлар ва мажбуриятлар даражаларидаги ўзгаришлар (масалан, қайтарилмаган қарз) нинг асосий суммасини тўлаш мажбуриятларнинг қисқаришини ўзида намоён этади. Товарлар ва хизматлар билан амалга ошириладиган операциялар ТБнинг жорий операциялар ҳисоб варағида акс эттирилади. Молиявий операциялар ТБнинг капитал билан амалга ошириладиган операциялар ва молиявий операциялар ҳисоб варағида акс эттирилади.
Оқимлар ва заҳиралар. ТБда оқимлар икккита йўналишда ( мамлакатдан ва мамлакатга ) акс эттирилади. Ушбу оқимлар заҳиралардан алоҳида тарзда кўриб чиқилиб, улар мамлакатнинг халқаро инвестициявий позицияси, яъни ташқи дунёга нисбатан мамлакат активлари ва пассивларининг миқдори билан боғлиқ. Оқимлар муайян давр учун (ой, квар., ярим йил ва йил) заҳиралар эса қандайдир вақт, кўпинча йил якунига кўра ўлчанади. Ташқи секторни таҳлил қилишда заҳираларнинг иккита кўрсаткичлари – халқаро заҳиралар даражаси (мамлакатнинг ташқи активлари) ва ташқи қарз (мажбуриятлар) даражаси кўриб чиқилади.
Резидентлик. ТБда резидентлик концепцияси операция иштирокчисининг миллатига эмас, балки унинг иқтисодий манфаатининг марказига асосланади. Мазкур амалиёт МҲТда қўлланилади. Мамлакатда бир йилдан кўп вақт мобайнида бўлиб турган ва унда ўз иқтисодий манфаатининг марказига эга бўлган уй хўжалиги ёки юридик шахс резидент ҳисобланади. Агар жисмоний ёки юридик шахс ушбу мамлакатнинг иқтисодий ҳудудига жойлашиб, унда бир йилдан кам бўлмаган вақт мобайнида хўжалик фаолиятини юритаётган ва иқтисодий операцияларни амалга ошираётган бўлса, у мазкур мамлакатда ўз иқтисодий манфаатининг марказига эга ҳисобланади. Мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи мазкур шахс ушбу мамлакатда ўз иқтисодий манфаати марказига эга деб ҳисоблаш учун кифоя қилади.