Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

ΔМҲЧ
м.ҳ.ў.
= (МҲ
ўр.ҳақ
 – МҲ
ўр.нор
).Вақт ишлан
ҳақ. 
Бунда – ΔМҲЧ
м.ҳ.ў 
– меҳнат ҳақи бўйича ўртача ставканинг ўзгариши
натижасида меҳнат ҳақини четланиши; 
МҲ 
ўр. ҳақ 
 - меҳнат ҳақи бўйича ўртача ҳақиқий ставкаси; 
МҲ 
ўр. нор
 – меҳнат ҳақининг ўртача норматив ставкаси; 
Вақт.ишлан 
ҳақ 
- ҳақиқатда ишланган вақт (норма-соатда) ёки 
ишлаб
чиқарилган маҳсулот сони. 

---

111 
Меҳнат унумдорлигининг таъсири, яъни маҳсулот ишлаб 
чиқариш учун ишланган вақтни ўзгариши ҳақиқатда ишлаб 
чиқарилган маҳсулот учун кетган ҳақиқий (соатда) вақт ва 
норматив (соатда) вақт орасидаги фарқни иш ҳақини норматив 
соатбой ставкасига (ўртача) кўпайтирилади: 
ΔИХ
и. вақт 
= (Вақт
а
ишлан
ҳақ
 –Вақт.ишлан
нор
).Иш.ҳақ
нор.ўр. 
Бунда: ИХ 
и.вақт
 – ишланган вақтни ўзгариши натижасида
харажатларни четланиши; 
Вақт.ишлан
ҳақ
– ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот учун 
сарфланган ҳақиқатда ишланган вақт (соатда); 
Вақт.ишлан
нор 
–ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот учун 
сарфланган норматив вақт (соатда); 
Иш.ҳақ
нор.ўр
 иш ҳақининг норматив соатбой ставкаси. 
Кейинчалик ҳақиқий харажатларни нормативдан (режадан) 
четланиш сабабларини аниқлаш зарур. Четланишлар ҳисоби – бу 
фақатгина биринчи қадам. 
Раҳбариятга режалаштириш бўйича қарор қабул қилиш ва 
харажатлар самарадорлигини назоратини амалга ошириш учун 
аҳборот лозим. Четланиш мавжудлигини билиш камлик қилади, 
унинг сабабларини аниқлаш зарур. 
Сабаблари қуйидагилар бўлиш мумкин: 

ёмон молиявий режалаштириш; 

ёмон ўлчаш ёки нотўғри ҳисоб; 

тасодифий омиллар; 
Материаллар қиймати бўйича четланиш қуйидагилар 
натижасида бўлиши мумкин: 

ҳар хил таъминот манбаи; 

нархнинг умумий ошиши; 

ҳар хил нав материалларни алмаштириш; 

катта партиядаги товар сотишдаги чегирмаларнинг 
ўзгариши. 

маҳсулотлардан фойдаланиш бўйича четланишлар 
қуйидагилар натижасида бўлиши мумкин; 

маҳсулот дизайнининг ўзгариши юқори ёки кам 
материаллар сарфи; 

ҳар хил сортли материалларнинг алмаштирилиши; 

меҳнат ҳақи бўйича четланишлар қуйидагилар ҳисобига 
бўлади; 

---

112 

мамлакат миқёсида хукуматнинг ишчи ва хизматчиларга 
меҳнат ҳақини ошириш бўйича қарори; 

режада назарда тутилмаган иш вақтидан ташқари 
бажарилган ишга ва мукофат тўловлари; 

ҳар хил мураккаб даражали ишнинг алмаштирилиши. 
Меҳнат унумдорлиги бўйича четланишлар қуйидагилар 
натижасида содир бўлади: 

иш шароитларини такомиллаштирилиши; 

ўқитиш эффектининг натижалари; 

моддий рағбатлантириш тизими жорий қилиниши ёки 
ходимларни ўқитиш; 

ҳар хил мураккаб даражали ишнинг алмаштирилиши. 
Таҳлил 
қилаётганда 
бу 
четланишларни 
мақсадга 
мувофиқлигини ўрганиб чиқиш лозим. Уларнинг сабабларини 
аниқлаш зарур, корхонанинг молиявий натижаси ва жами харажат 
сўммасига уларнинг таъсирини аниқлаш керак мақсадга мувофиқ.