Иқтисодий таҲ

7.2.Комплекс иқтисодий таҳлилнинг умумий схемаси ва ундаги кўрсаткичларнинг бир- бири билан боғлиқлиги

Комплекс иқтисодий таҳлил корхона фаолиятининг барча томонлари ва бўлинмаларини бир-бири билан узвий боғликда, яъни ишлаб чиқаришнинг барча босқичлари тайёрлов, ишлаб чиқариш ва маҳсулот муомалаларини ўз ичига олади.

Комплекс иқтисодий таҳлилнинг мазмунини корхона фаолиятини кенг қамровли тарзда ўрганиш асосида, уларнинг ҳар бир бўлагини ўзаро боғлиқликда, алоқадорликда кўриб чиқиб мавжуд ресурслардан самарали фойдаланишнинг чора-тадбирларини белгилаб бериш мақсадидаги корхона фаолияти натижавийлигини яхшилашга қаратилган ички имкониятларини аниқлаш ташкил этади.
Комплекс иқтисодий таҳлилнинг мақсад ва вазифаси аввало корхонани ички хўжалик муоммоларини ечишга яъни фаолият натижавийлиги ҳамда унинг иқтисодий потенсиалини ташкил этувчи ресурслар, капиталдан фойдаланишга даромад, фойда компания қийматини, аксионерларнинг аксиядан оладиган даромадларини оширишга қаратилган.
Тизимли таҳлил методининг назарий асосини диалектика ташкил этади. Диалектик материализм хўжалик жараёнидаги ўзгаришларни узвий боғлиқликда, ривожланишда, диалектик бир бутунликда ўрганишни ўргатади.
Корхонани тез ва узлуксиз ривожланиши, ишлаб чиқариш ҳажми, молиявий ва хўжалик фаолиятининг ўсиши, иқтисодий алоқаларнинг кескинлашуви, кенг миқёсда математик усуллар, замонавий компютер техникаларининг қўлланилиши, бошқарувнинг оптимал тамойилларини амалда қўллаш, иқтисодий ҳодисалар, ҳар бир хўжалик субектини комплекс бир бутун системали тарзда ўрганишни тақозо этади.
Иқтисодий таҳлилда тизимли ёндашув икки кў ринишда намоён бўлади:
- биринчидан, иқтисодий таҳлилнинг ҳар бир обекти, яъни ҳар бир хўжалик субекти бир бутун тизим сифатида;
- иккинчидан, хўжалик субекти фаолиятининг иқтисодий самарадорлиги бир қанча кўрсаткичлар тизими, жумладан, таннарх кўрсаткичлари тизими, рентабеллик кўрсаткичлари тизими, иш фаоллик кўрсаткичлари тизими, молиявий ҳолатни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими орқали баҳоланади.
Демак, корхона фаолиятининг таҳлил тизими характерининг асосий шарти унинг барча томонлари ва элементлари бир-бири билан узвий боғлиқликда, фаолияти ягона мақсад сари йўналтирилган бўлиши керак. Масалан, ишлаб чиқариш шароитини ҳисобга олмай сотиш ҳажми таҳлил этилмайди; корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил этмай, ишлаб чиқариш самарадорлигини жамлаб бўлмайди.
Корхоналарнинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш системали (тизимли) характерга эга. Системали (тизимли) таҳлил ўтказишда биринчи босқичда тадқиқот обекти тизими сифатида намоён бўлади.
Корхоналарнинг хўжалик фаолиятини системали таҳлил қилиш тартибини узвий равишда ўзаро бир-бири билан боғланган 3 гуруҳ ишлаб чиқариш ресурслари мисолида яққол кўришимиз мумкин. Буларга ишлаб чиқариш ресурслари, ишлаб чиқариш жараёни ва тайёр маҳсулот киради. Ушбу тизимга кириш моддий буюмлар оқими (меҳнат воситалари ва меҳнат предметлари) ҳамда меҳнат ресурслари оқими орқали амалга ошади. Тизимдан чиқиш эса тайёр маҳсулотни ишлаб чиқариш билан ўз ифодасини топади.
Тизимли таҳлилни ўтказишнинг дастлабки шарти корхоналарнинг фаолиятини баҳоловчи синтетик ва таҳлилий кўрсаткичларни аниқлашдир. Ушбу кўрсаткичларни танлаш ва саралаш системали иқтисодий таҳлил ўтказишнинг иккинчи босқичида амалга оширилади. Системали иқтисодий таҳлилнинг учинчи босқичида тизимнинг умумий тасвири тузилиб, унда унинг бош (таркибий қисми) функсиялари, ўзаро боғланиши ҳамда бош компонентига (таркибий қисмига) бўйсинувчи элементлар (унсурлар) ишлаб чиқилади.
Комплекс иқтисодий таҳлилда кў рсаткичлар тизимидан фойдаланилади.
Иқтисодчи олим А.Х.Шоалимов томонидан кўрсатилган комплекс иқтисодий таҳлилнинг умумий блок-тасвири қуйидаги 7.1-чизмада берилган.

1-BLOK.Umumiy ko‘rsatkichlarga dastlabki sharh

2- BLOK. Ishlab chiqarishni tashkiliy va tеxnikaviy darajasining tahlili

3- BLOK. Asosiy fondlardan foydalanishning tahlili

7- BLOK. Mahsulot tannarxining tahlili

8- BLOK.

Asosiy aylanma fondlarning hajmi va tuzilishining tahlili

4- BLOK. Moddiy rеsurslardan foydalanish tahlili

5- BLOK. Mеhnat rеsurslaridan foydalanish tahlili

10- BLOK.Moliyaviy natijalar (foyda) tahlili

9- BLOK. Ishlab chiqarish fondlarining aylanishi tahlili