История религии Центральной Азии

Маҳаллий ислом жамоасининг шаклланиш хусусиятлари

• Ислом маданияти алоҳида олинган муайян жамиятларда ривожланди ва бунинг натижасида маълум минтақавий шаклларга эга бўлди. Конкрет ислом фақат минтақавий шакллардан ташкил топган. Минтақавий ислом асосида миллий маданият, мафкура ва манфаатлар ётади. Узоқ асрлар ривожланиш жараёнида Ўрта Осиёда ҳам ислом дини миллий маданият билан чамбарчас боғланиб кетди.

Марказий Осиёда ал-фиқҳ

• Бу минтақада асосан, фиқҳнинг ҳанафий мактаби ривожланган. Ҳанафий мазҳаби бўйича Абу Ҳанифанинг шогирди бўлган Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбонийнинг (ваф. 805 й.) 6 та китоби - «Кутуб зоҳират ар-ривойа» («Ишончли етказилган китоблар») – энг катта обрўга эга. Бу асарлардаги асосий қоида, ҳолат ва хулосаларни кейинроқ Абу-л-Фадл ал-Марвазий ўзининг «Ал-кафи» асарида кўриб чиқди. Бу Шамс ад-Дин ас-Сарахсий (ваф. 1090 й.) асарга «ал-Мабсут» («Кегайтирилган») деб номланувчи батафсил изоҳларни тузди. Бу изоҳлар ҳанафий мазҳаби бўйича энг ишончли, нуфузли асарлардан бири деб тан олинган.

Асосий манбалар

• Биз учун рационалистик теология (калом) ва ҳуқуқшунослик (фиқҳ) бўйича асарлар алоҳида аҳамиятга эга. Теологик асарларнинг бир қисми ҳанафий муаллифларига мансубдир, булар: Абу Ҳанифанинг «ал-Фиқҳ ал-акбар» («Катта фиқҳ»), «ал-Васойо» («Васиятлар»), «Китоб ал-олим ва-л-мутааллим» («Устоз ва шогирд»), Хўжа Муҳаммад Порсонинг «Шарҳ ал-фиқҳ ал-акбар» асари, Hyp ад-Дин ас-Сабу-нийнинг «ал-Кифоя» ва «ал-Бидоя» («Бошланиш») асарлари, Абу-л- Муъийн ан-Насафийнинг «Табсират ал-адилла» («Далилларни кўрсатиш») каби асарларидир.

Мовароуннаҳр ҳанафийлари

• Бухоро ва Самарқанддаги маҳаллий ҳанафий жамоалари XI асрнинг ўртасигача автоном фаолият юритар эди. XI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Мовароуннаҳрнинг икки мустақил ҳанафий марказлари анъаналарининг бирлашиш жараёни бошланди. XI аср бошида Бухоро жамоалари етакчиларининг бирлашиши натижасида уламо институти пайдо бўлади. У «Шамс ал-аимма» («Имомлар қуёши») деб номланади.