Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

iqtibosini qo‘llash ham o‘zini teppa
-
teng oqlaydi. U “Tarixchi bo‘lmasdan ulkan shoir bo‘l
ish 
qiyin”,
- degan fikrlarning haqiqatligini isbotlagan ijodkorlardandir
”
1
, 
–
deb yozadi. 
“
Men yahudiy
” she’rida hamG‘afur G‘ulom ijodiga xos tarixga murojaat qilish uslubi 
namoyon bo‘ladi. Ijodkor yahudiylarning uzoq tarixiga oid voqealarni eslash orqali bu xalqni 
kamsitishga hech kimning haqqi yo‘qligini badiiy tarzda asoslaydi.
Darhaqiqat, lirik qahramon yer yuzida, ona zaminda yashayotgan har bir inson taqdiri 
uchun o‘zini mas’ul deb biladi, ular chekayotgan dard-kechinmalarga o‘zini ham daxldor deb 
hisoblaydi. U hazrati inson zotining diniy va irqiy jihatdan kamsitilishini, bir jamoaning 
ikkinchi bir jamoadan ustun qo‘yilishini keskin qoralaydi. Yer yuzidagi jamiki insoniyatni 
bunga qarshi kurashga chaqiradi. 
Shu tuproq zamindir 
mening vatanim. 
Tug‘ilish, yashash,
 
mehnat va nasl, 
Muhabbat ham g‘azab…
 
Insonda ne xislat 
bor bo‘lsa 
mavjud; 
Bariga qobil, 
barchasiga bop
2
.
She’rning lirik qahramoni“
Inson irqidanman, inson millati
”, - deya ta’kidlar ekan, 
insonda neki xislat bo‘lsa bari o‘zida, u mansub bo‘lgan millatda mujassam ekanligini 
ta’kidlaydi. Tug‘ilish, yashash, mehnatkashlik, nasl qoldirish, muhabbat va g‘azab ona zamin 
farzandlarining tabiatida mavjud bo‘lib,lirik qahramon ularning barchasiga o‘zini qondosh va 
jondosh deb biladi. O‘z ong va tafakkuriga tayangan lirik qahramon ko‘pchilikning tarkibiy 
qismigina emas, ayni choqda alohida sifatlar sohibi ham. Shu bois u “barchasiga bop” bo‘lish, 
ular diliga yo‘l topishni uddalay oladi. Ya’ni lirik qahramon muhabbatga muhabbat bilan, 
o‘zini kamsitganlarga esa g‘azab bilan javob beradi, ruhini yuksaltiradi, tanasini esa shu 
tuproqqa – azaliy makonga baxshida etadi. Demak, shoir falsafiy umumlashmalarida 
1
Jumaboeva J. XX asr o‘zbek she’riyatida psixologik tasvir mahorati. DDA. -T.: 1999. – B.20 
2
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.2. -T.: Fan, 1984. – B.18 
253

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
insonning aql-idrok kuchiga ishonch ruhi ulug‘lanib, insoniyat naslini kamsituvchilarga qarshi 
kurashchanlik keskin qoralanadi
1
.
Ayni paytda lirik qahramon o‘zining cheksiz vatanparvarligini ham namoyon eta olgan. 
Shu tuproq, shu zamin vatani ekanligidan iftixor tuygan lirik 
“men
” u dunyoviy pozitsiyadan 
turib shu vatan bilan bog‘liqligidan faxrlanadi. Anglashiladiki, shoir har bir inson o‘zi tug‘ilib 
o‘sgan, yashayotgan ona yurtiga millatdoshlariga, cheksiz hurmat va muhabbat bilan 
munosabatda bo‘lsagina, o‘zga millat vakillarini ham ehtirom bilan e’zozlaydi. 
Umuminsoniylikka yo‘l milliylik orqali kechadi,– degan fikrlarni falsafiy-estetik jihatdan 
umumlashtira 
olgan. 
Umuman, 
mazkur 
she’r 
badiiy 
mukammalligi, 
falsafiy 
umumlashmalarga boyligi, insonparvarlik pafosini yuksak darajada aks ettira olgani bilan 
alohida e’tiborga molikdir
2
. 
Darhaqiqat, G‘afur G‘ulomning she’riy tafakkur ufqlari 
“millionlarning baxtiga 
payvand”.
Shu bois uning lirik qahramoni jahonning “
bir qatra simobday qalqib, titrab”
turishi, dunyodagiqaysiki erksevarxalqning qadimiy madaniyatiga va tarixiga dahl qilinishi, 
o‘zligi va milliyligining toptalishini eshitganida g‘azabini bosa olmaydi. O‘zini qondosh, 
qarindosh, 
“milliard sonli yengilmas muazzam Sharq”
o‘g‘loni deb bilib, tajovuzkorlarga 
keskin qarshi turadi, nafratini ifoda etadi. Akademik B.Nazarov ta’kidlaganidek, “... 
G‘afur 
G‘ulom XX asrning eng muhim muammolarini aks ettirish deb, faqat ulkan ijtimoiy, tarixiy, 
siyosiy hodisalarnigina badiiy muhrlashni tushunmadi. U eng avvalo, ana shu hodisalar 
silsilasida yashayotgan inson qalbini, ularga munosabatdagi inson ruhini aks ettirishni 
shoirning asosiy vazifasi deb bildi”
3
 
Demak, shoir ijodiy merosida ijtimoiy hayotda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarning 
inson ruhiyatiga, qalbiga ko‘rsatgan ta’sirini yoritishga alohida ahamiyat bilan qaralgan. 
Shoirning 
“Pol Robsonga”, “Ona qizim Jamilaga” “Tinchlik minbaridan”, “Biz tinchlik 
istaymiz”, “Sharq tinchlik istaydi” “Anor”, “Livan omon bo‘ladi”
va boshqa qator she’rlari 
fikrlarimizning nechog‘lik to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi.Muhimi shundaki, bunday she’rlarda 
G‘afur G‘ulom she’riyatiga xos bo‘lgan optimistik pafos ifodasiustuvorlik qiladi. Dunyoning 
istagan burchagidagi g‘ayriinsoniy harakatlardan jabr chekayotgan bani inson bolasining 
dard-iztirobi, qayg‘u-hasrati hissiy idrok etiladi. Shoir ularga o‘zini darddosh va maslakdosh 
deb biladi.
G‘afur G‘ulom “
Tinchlik nashidasi
” nomli she’rida shunday yozadi: 
Kishilar istaydiki, yer yuzida barcha xalq 
O‘z erki, huquqida, umr ko‘rsin poydor.
 
Har kimning o‘z mehnati, o‘z vatan,o‘z xohishi
 
Jahoniy orzularin davom etsin beozor 
4
. 
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda dunyoda yangi urush xavfipaydo bo‘ladi vaXX 
asrning 50-yillarida tinchlik masalasi asosiy muammolardan biriga aylanadi. O‘z davri 
muammolariga sergaklik bilan munosabat bildirib borgan G‘afur G‘ulom tinchlik mavzusida 
o‘nlab she’rlar yaratgan. Yuqoridagi she’r ham xalqaro tinchlik mavzusiga bag‘ishlangan 
bo‘lib, shoir bu masala bilan bog‘liq holda milliy erk, ozodlik haqidagi qarashlarini ham 
ifodalashga erishadi. Yer yuzidagi barcha xalqlarningorzu-istaklariga quloq tutgan shoir 
1
Mamajonov S. Shoir dunyosi.-T.: 1974. – B. 34 
2
Matyoqubova T. G‘afur G‘ulom badiiyati. – T.: Fan va texnologiya, 2006. – B. 53 
3
Nazarov B. G‘afur G‘ulom olami. - T.: Fan, 2004. – B.54 
4
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.3. -T.: Fan, 1984. – B.221 
254

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
ularning o‘z erki, o‘z huquqi, o‘z mehnati bilanvatanida poydor umr ko‘rish xohish-
istagi,orzu-tilagi mavjudligi, inson xohish-istagiga daxl qilmaslikka chorlar ekan, jahoniy 
mohiyatga ega bo‘lgan xalqlar istak-irodasiga ozor yetkazishni keskin qoralaydi. Bu fikrni 
barcha xalqlar istagining ifodachisi tarzida talqin etadi. 
Yunon faylasufi Aristotel “Poetika” asarida poeziya asosida hayot turishini ta’kidlab: 
“... yo qanday bo‘lganligini va qandayligini, yo qanday aytilgan va qanday tuyulganligini, yo 
qanday bo‘lishi kerakligini tasvirlash kerak bo‘ladi”
1
, - degan edi. Shu nuqtayi nazardan 
yuqoridagi satrlarga yondashadigan bo‘lsak, shoirdunyo xalqlarining tinch-osuda yashashlari 
dargumon bo‘lgan bir sharoitda har bir xalqning o‘z vatani, erki, huquqi bo‘lishini orzu qiladi. 
Ularning xohish-istagi, orzu-niyatlari, jahoniy intilishlariga hech qanday to‘siq bo‘lmasligini 
istaydi. Binobarin, G‘afur G‘ulom insoniyatning o‘z vatanida erkin, ozod yashashi bilan bog‘liq 
poetik umumlashmalarida yurtdoshlari dardlarini ham teran tuygan, zamonlarni o‘zaro 
mantiqiy hamda hissiy tutashtirish orqalishoirona romantika qanotlarida ifoda eta olgan edi.
Ko‘rinadiki, shoirning “gap tagida gap, kosa tagida nimkosa” qo‘yib so‘zlash uslubiga 
diqqat qaratish uning qalbi va ruhiyatidagi psixik jarayonlarni kuzatish, ong osti qatlamida 
pinhon fikr-qarashlari, tuyg‘u-kechinmalarini anglash imkonini beradi. Zero, Z.Freyd ta’biri 
bilan aytganda: “Insonning qalbi uning faoliyatida o‘ziga xos senzor” vazifasini o‘taydi. Shu 
ma’noda shoiro‘z davri aytishga imkon bermagan, lekin ichki “men”i anglab yetgan, millat 
istiqboli uchun o‘ta muhim va zarur deb bilgan haqiqatlarini “yo‘lini topib” ong ostidan ong 
sohasiga chiqarib ifodalay olgan.