Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
mathematics, interactive methods, case stage, insertion, cluster, fish 
skeleton, Venn diagram. 
Boshlangʻich maktabda matematika taʼlimi oʻquvchilarning mantiqiy fikrlash 
qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, oʻz fikrlarini mustaqil bayon qila olish, 
egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlariga qoʻllash hamda taʼlimning ikkinchi bosqichida 
oʻqishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni taʼminlashga xizmat qiladi. 
Darsda o‘quvchilar faolligini oshiruvchi vositalardan biri interfaol metodlardir. Bu 
uslublar maktab pedagogikasi uchun yangilik emas. Ulardan ilgari ham foydalanib kelingan. 
Qachon bu metodlar samarali natija bera oladi? 
175

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
–
dars va mavzuning maqsadlari to‘g‘ri aniq tanlanganda;
–mavzuga mos metodlarni tanlay olinsa;
–bir metod butun dars davomini qamrab olmasdan, balki kichik daqiqalarni qamrab olsa;
–tanlangan metod o‘quvchilarga yangi bir axborotlarni yetkazib bersa
1
; 
Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o‘zaro muloqotda, o‘zaro bahs-
munozarada fikrlash asnosida, hamjihatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, 
butun faoliyat o‘quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o‘rgatib, mustaqil hayotga 
tayyorlaydi.O‘qitishning interfaol usullarini tanlashda ta‘lim maqsadi, ta‘lim oluvchilarning 
soni va imkoniyatlari, o‘quv muassasasining o‘quv-moddiy sharoiti, ta‘limning davomiyligi, 
o‘qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e‘tiborga olinadi. 
Matematika bolalarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tafakkur etish va kuzatuvchanlikni 
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, matematika oʻquvchining mantiqiy fikrlash malakalarini oshirishi, uning oʻz 
fikrini aniq, toʻgʻri va tushunarli bayon etishi uchun zamin hozirlaydi. Oʻqituvchining vazifasi 
bolaga matematikani oʻqitishda bu imkoniyatlardan samarali foydalana olishdir
2
. 
Interfaol metodlar deganda, ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga 
undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu 
metodlar qo‘llanilganda, ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. 
Ta‘lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta‘lim oluvchi markazda bo‘lgan 
yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
– ta‘lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;
– ta‘lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi;
– ilgari orttirilgan bilimlarning ham e‘tiborga olinishi;
– ta‘lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va ehtiyojlariga muvofiqlashtirilishi;
– ta‘lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;
– amalda bajarish orqali o‘rganilishi;
– ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. 
Shunday qilib, fanlarni o‘qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o‘ziga xos 
xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab 
o‘rganish va amalda qo‘llash o‘quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda 
muammoning to‘g‘ri yechimini topishlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchi-talabalarning 
ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar 
orqali tahlil etilganda o‘quvchi-talabalarning bilim, ko‘nikma, malakalari kengayishi va 
chuqurlashishiga erishiladi. 
Darslarni interfaol metodlarda tashkil etishning afzalliklari:
–
o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib keladi.
–
o‘z vaqtida o‘quvchi-o‘qituvchi-o‘quvchilar orasida ta’limiy aloqalar o‘rnatiladi.
–o‘qitish usullari ta’lim jarayonida turli xil ko‘rinishlarda kechadi (yakka, juft, guruh, katta 
guruh).
–
o‘quv jarayoni o‘qish ehtiyojini qondirish bilan yuqori motivatsiyaga ega bo‘ladi.
–
o‘zaro axborot berish, olish, qayta ishlash orqali o‘quv materiali yaxshi esda qoladi. 
1
Jumayev E.E. Boshlang‘ich matematika nazariyasi va metodikasi. (KHK uchun) Toshkent. “Turon iqbol” 2019-yil. 
2
Uzviylashtirilgan o'quv dasturi. T.: 2010 
176

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
O‘quv jarayonida o‘quvchining o‘z-o‘ziga baho berishi, tanqidiy qarashi rivojlanadi. 
O‘quvchi uchun dars qiziqarli o‘qitilayotgan predmet mazmuniga aylanadi. O‘qish jarayoniga 
ijodiy yondashuv, ijobiy fikr namoyon bo‘ladi. Har bir o‘quvchining o‘zi mustaqil fikr yurita 
olishiga, izlanishga, mushohada qilishga olib keladi. Interfaol usulda o‘tilgan darslarda 
o‘quvchi faqat ta’lim mazmunini o‘zlashtiribgina qolmay, balki o‘zining tanqidiy va mantiqiy 
fikrlarini ham rivojlantiradi. Xulosa shuki, bunday sharoitda o‘qituvchi yuksak rivojlangan 
fikrlash qobiliyatiga, muammolar bo‘yicha chuqur mushohoda yuritishga, muammolarni o‘z 
vaqtida yecha oladigan qobiliyatga ega bo‘lishi kerak. Interfaol metodlarda darsni tashkil 
etishda o‘quvchi shaxsini rivojlantirish o‘z-o‘ziga zamin yaratishdan boshlanishi kerak. Ya’ni 
o‘quvchining: 
–
o‘zi mustaqil mutolaa qilishi, o‘qishi asosida bilim olishi;
–
o‘zini-o‘zi anglab yetishga, anglab tarbiya topishga;
–
o‘z kuchi va imkoniyatlariga ishonch bilan qarashga;
–
o‘quv mehnatiga mas’uliyat hissi bilan qarashga;
–
o‘z faoliyatini mustaqil tashkil eta olishi, har bir daqiqani g‘animat bilishga;
–
o‘quv mehnatiga o‘zida xohish-istak uyg‘ota olishga;
–
har qanday vaziyatda faollik ko‘rsata olishga. 
Ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli foydalana olishni asosiy va bosh 
maqsad qilib olishga o‘rganmog‘i zarur. Shuning uchun ham hozirgi kunda o‘quvchining o‘zi-
o‘zini rivojlantirish texnologiyasini yaratish pedagogika, didaktika fani oldida yechimini 
kutayotgan dolzarb muammolardandir. 
Keyingi vaqtlarda o‘qituvchilar orasida shaxsga qaratilgan ta’lim nima?, interfaol 
metodda o‘qitish nima uchun zarur?, uning qanday turlari mavjud?, tarkibiy tuzilishi 
qanday?, uni ta’lim jarayoniga qanday olib kiriladi?, uning avvalgi usullardan farqi nimada? 
degan savollar uchraydi.Bu savollarga aniq javob topish uchun shu kunlarda umumta’lim 
maktablarimizda olib borilayotgan an’anaviy darslarni yana bir marotaba tahlil etish joizdir.
An’anaviy usul XVII asrda Chex pedagog olimi Yan Amos Komenskiy tomonidan taklif 
etilgan.U o‘qitishning yagona klassik tizimini ishlab chiqib, uni sinf – dars sistemasi deb 
yuritadi. Keyinchalik bu sistema pedagogikada keng tarqalgan.
An’anaviy maktab sinf – dars sistemasi quyidagicha o‘ziga xos an’analarga ega: taxminan 
bir xil yoki yaqin yoshli, tayyorgarlik darajasi yaqin bolalar sinfni tashkil etadi. Sinf yagona 
reja, dastur, darslik, dars jadvali asosida ishlaydi. 
Mashg‘ulot turi, asosan, yagona dars hisoblanadi.
Dars ma’lum bir o‘quv predmeti, mavzuga oid bir xil material ustida ishlaydi. 
O‘quvchilar faoliyatini o‘qituvchi boshqaradi, har bir o‘quvchining bilim darajasini baholaydi, 
yil oxirida o‘quvchini sinfdan sinfga ko‘chirishni ham u hal qiladi, ya’ni o‘quvchilar taqdirining 
hal etilishi o‘qituvchi qo‘lidadir
1
. 
Endi interfaol metodlarga batafsilroq to‘xtalamiz. Interfaol metodlar shunday 
metodlarki, u o‘quvchilarning o‘zaro muloqot va o‘zaro ta’siridagi dars jarayonini amalga 
oshiruvchi usuldir.“Interaktiv” so‘zi ingliz tilidan olingan “Interakt”, ya’ni “Inter” – o‘zaro, 
“akt” – harakat, ta’sir, faollik ma’nolarini beradi. 
Interfaol usullardagi darslar o‘quvchini ijodiy fikrlashga, olingan axborotlarni o‘zaro 
faollikda hal etishga, o‘z fikrini erkin bayon etishga, tashabbuskorlikka, guruhlarda masalalar 
1
S.Burhonov va boshq. Uchinchi sinf matematika darsligi. Toshkent. “Sharq” 2018. 
177

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
yechimini topishga, hamkorlik, hamjihatlikda ish yuritishga, fikrni mantiqan yozma ravishda 
bayon etishga chorlaydi. Interfaol metodlarda ish yuritish, an’anaviy usullardan voz kechish 
degani emas. Bu ta’lim mazmunini o‘zaro faollikda hal eta olish demakdir. 
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng 
qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori 
samaradorlikka erishishga olib keladi.
Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga 
muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini 
faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish 
darajasi o‘sishiga olib keladi.Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha 
tahlil qilish va shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo‘ladi.
Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy mulohazalarni keltiramiz. Bu metodlarni 
tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol grafik 
organayzerlarga ajratish mumkin. 
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi: 
1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quvkeyslari”), “Blits-so‘rov”, 
“Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b.
2. Interfaol ta’lim strategiyalari.”Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zigzag”, 
“Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va h.k. Interfaol ta’lim 
metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga 
yondashuv ma’lum ma’noda strategik yondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida, bu 
strategiyalar ham ko‘p jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo‘lib, ularning orasida 
boshqa farqlar yo‘q. 
3. Interfaol grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konseptual jadval”, “Venn 
diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. interfaol 
grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg‘ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda 
yozma ko‘rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida, bu grafik organayzerlar bilan ishlash 
ham ko‘proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo‘lib, ularning orasida boshqa 
farqlar yo‘q. 
Interfaol ta’lim metodlarini ko‘pincha turli shakllardagi o‘quv mashg‘ulotlari 
texnologiyalari bilan bir vaqtda qo‘llanmoqda.Bu jadvaldagi ayrim interfaol ta’lim 
metodlarining turli shakllardagi o‘quv mashg‘ulotlari texnologiyalari bilan qo‘llash uchun 
qulayligi bir muncha shartli va muayyan o‘quv mashg‘ulotlari texnologiyalari bilan boshqa 
yana ko‘p interfaol metodlarni aniq maqsadlar yo‘lida qo‘llash mumkin ekanligini alohida 
ta’kidlash zarur.