TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5
Ta’lim-tarbiya tizimining bugungi kundagi asosiy vazifasi bilim, ko‘nikma va malakalarni
o‘zlashtirgan hamda jamiyatda munosib o‘rnini egallashga qodir bo‘lgan barkamol avlodni
voyaga yetkazishdir. Ilm-fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarining jadallik bilan rivojlanishi
barcha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya sifatini mazmun jihatidan yangi bosqichga
ko‘tarishni talab etmoqda. Bu esa o‘z o‘rnida o‘qituvchilar zimmasiga mas’uliyatli vazifalarni
yuklaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining2017-yil6-apreldagi “Umumiy
o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limning davlat ta’lim
standartlarini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi 187-sonli qarori ta’lim-tarbiya sohasini zamon talablariga mos ravishda
takomillashtirish, o‘qitish sifati va samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi1.
Shunga ko‘ra ta’lim jarayonida o‘quvchilar egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarni bevosita
kundalik hayotda qo‘llashga o‘rgatadigan kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan DTSni
yaratish va ta’lim jarayoniga qo‘llash zaruriyati yuzaga keldi. Kompetensiyaviy ta’lim
o‘quvchilarning ma’lum bilimlar yig‘indisini egallashnigina emas, balki shaxsni rivojlantirish,
anglash va yaratish qobiliyatlarini shakllantiradi. Shu sababli barcha fanlarga tegishli bo‘lgan
tayanch kompetensiya va har bir fanga doir kompetensiyalar berilgan. Jumladan, ona tili
faniga oid nutqiy va lingvistik kompetnsiyalar mavjud bo‘lib, ular alohida ahamiyatga
ega.Ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi - o‘quvchilarni
fikrlashga, o‘zgalar fikrini
anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan
nutqiy kompetensiyani rivojlantirish, o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan
bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z
yasalishi, morfologiya, sintaksis,
yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) rivojlantirish va
ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda lingvistik
kompetensiyalarni
shakllantirishdan iborat. Nutqiy kompetensiyada tinglab tushunish, o‘qish, so‘zlash, yozish
rivojlantirilsa, lingvistik kompetensiyada tilshunoslik fanining bo‘limlari: fonetika, sintaksis,
leksikologiya, morfologiya, punktuatsiyaga oid tushunchalar rivojlantiriladi.
5-sinf ona tili darsligida berilgan tilshunoslik fanining sintaksis va punktuatsiya
bo‘limlarini o‘rganishda nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni rivojlantirish quyidagi
tartibda bo‘ladi. Nutqiy kompetensiyada o‘quvchilar:
– tinglangan matn, mashq va topshiriqlardagi yoki diktant matnini tushuna oladi;
– mavzuga oid mashq va topshiriqlarni orfoepiya qoidalariga rioya qilgan holda o‘qiy
oladi;
– fikrini to‘g‘ri bayon qila oladi, urg‘uni to‘g‘ri qo‘ya oladi;
– o‘rganilgan mavzular doirasida lug‘at, saylanma, ta’kidiy diktantlarni hamda 85-95ta
so‘zdan iborat bo‘lgan nazorat
diktantini yoza oladi;
– Husnixat va imlo qoidalariga amal qiladi;
– 8-10ta gapli ijodiy matn yarata oladi;
– mustaqil va ijodiy fikrlay oladi.
Lingvistik kompetensiyada o‘quvchilar :
– yangi so‘z va iboralarni o‘zlashtiradi.
– gapda so‘zlarning bog‘lanishi, so‘z birikmasi, gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari,
gap bo‘laklari, undalma, kirish so‘z, sodda va qo‘shma gaplar, ko‘chirma gaplar va dialoglarni
farqlaydi, izohlay oladi;
1. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi 187-son “Umumiy o`rta ta`lim va o`rta maxsus, kasb-hunar
ta`limning davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida"gi qarori
66
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5
–so‘zlarni morfologik tahlil qila oladi;
-– o‘rganilgan ifoda vositalarini og‘zaki va yozma nutqda to‘g‘ri qo‘llaydi.
Оnа tili mаshg‘ulоtlаri bоsqichli kеtmа-kеtlik, shаkl
bilаn mаzmun аlоqаdоrligi,
tilshunоslik bo‘limlаrining o‘zаrо zich bog‘liqligidagi аsоslаridа ko‘rilаdi. Shuning uchun 5-
sinfning birinchi chоrаgi sintаksis bo‘yichа zаrur tushunchаlаrni — sоddа vа qo‘shmа gap,
gаpning mаrkаzi, gap bo‘lаklаri, undаlmа vа uyushiq bo‘lаklаr, ko‘chirmа gap, ulаrdаgi tinish
bеlgilаri o‘zlаshtirish berilgan. Ikkinchi chоrаkning bоshidа o‘quvchilаrgа lеksikоlоgiya vа
mоrfоlоgiyaning muhim tushunchаlаri: so‘zning mа’nоsi, o‘z mа’nо vа ko‘chmа mа’nо,
mа’nоdоsh so‘zlаr, uyadоsh so‘zlаr, zid mа’nоli so‘zlаr, qo‘shimchаdоsh so‘zlаr, o‘zаkdоsh
so‘zlаr, mustаqil vа yordаmchi so‘z turkumlаri, o‘zаk, qo‘shimchа, shakl yasovchi vа so‘z
yasоvchi qo‘shimchаlаr hаqidа dаstlаbki zаruriy mа’lumоtlаr bеrilgan.
Aynan 5-sinf o‘quvchilarida tilshunoslik fanining bo‘limlarini o‘rganilishini yanada
soddalashtirib, mavzularni tushuntirishda taqqoslashning ahamiyatini havola etmoqdamiz.
Bizga ma’lumki, mavzuni tushuntirish va fikrni ifodalash uchun ona tilida bir qancha
imkoniyatlar bor. Ularni xilma-xil shakl va ko‘rinishlarga ega bo‘lgan
suratlar, media
manbalar orqali ma’lumotlarni o‘quvchiga yetkazish mumkin.
O‘quvchilarga lingvistik kompetensiyani rivojlantirishda, tilshunoslik fanining
bo‘limlarini soddaroq tushuntirishda daraxt, uning shoxlari va barglariga taqqoslab, “Shajara
daraxti”ga qiyoslagan holda izohlasak, yanada esda qolarli hamda tushunarli bo‘ladi. 5-sinf
ona tili darsligida so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi,
imlo qoidalari, tinish belgilarning ishlatilish
o‘rinlari, leksikologiya (so‘z ilmi), lug‘atshunoslik kabi tilshunoslik bo‘limlari haqida
ma’lumotlar berilgan. O‘quvchilarga bo‘limlar va mavzularni o‘rgatishda ularning bog‘liqligi
va ifodalanish tartibini “Shajara daraxti” orqali tushuntirish qiziqarli bo‘ladi. Daraxtning
asosiy tana qismi bu – tilshunoslik.
Daraxt shoxlari – tilshunoslik fanining bo‘limlari: fonetika, leksikologiya, morfologiya,
sintaksis, punktuatsiya…Daraxt shoxlaridagi barglar – tilshunoslik fani bo‘limlaridagi
mavzular: ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe`l ; so‘z birikma, gap; shakldosh so‘zlar, ma`nodosh
so‘zlar, zid ma`noli so‘zlar…
Tilshunoslik fanining bo‘limlari hamda mavzularni quyidagi
tartibda jadvalga joylab
izohini beramiz.
3 Suratdagi va jadvaldagi ma`lumotlar o‘quvchilarga aytib o‘tiladi.
67
