Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
jamoasini umumiy maqsadlarga erishishga motivatsiyalarini qo‘zg‘atish, o‘zining hamda 
boshqalarning his-tuyg‘ularini boshqarish ko‘nikmasi, empatiya, bag‘rikenglik, pedagogik 
refleksiya va xulqning moslashuvchanligi kiradi. Shu tariqa, pedagogik salohiyat – integrativ 
tavsif bo‘lib, o‘qituvchining kasbiy faoliyatning turli jihatlaridagi muvaffaqiyatini ta’minlaydi. 
Salohiyatning tashkil etuvchilari o‘qituvchi pedagogik salohiyatining ikki sohasini ajratishga 
imkon beradi:
sinfning ta’limiy faoliyatiga an’anaviy rahbarlik (statik, kasbiy-malakaviy tashkil 
etuvchi) va rivojlangan liderlik pozitsiyasi (dinamik tashkil etuvchi, tashkiliy-kommunikatsion 
– kasbiy muvaffaqiyatning asosi). Bizning e’tiborimiz sohasida o‘qituvchining rivojlangan 
liderlik salohiyati bilan belgilanadigan pedagogik salohiyatning tashkiliy-kommunikatsion 
tashkil etuvchisi yotadi. Liderlik o‘z ildizlari bilan yetakchilikka («lead» - «yetaklash»dan 
«leadership») taalluqli, shunga ko‘ra yetakchi – lider mavjud va ergashganlar – ya’ni unga 
ergashganlar mavjud. “Pedagogika” atamasining grek tilidan so‘zma-so‘z tarjimasi bizni 
“bola yetaklash”ga olib keladi va shu tariqa o‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchining 
boshqarish vazifasini hamda uning yetakchilik vaziyatini ta’kidlaydi. Fanda liderlik va uning 
turli konsepsiyalari dastlab kichik guruhlarni empirik tadqiq etish asosida yuzaga kelgan. 
Mazkur hodisani tushunish milliy fanda ikki tushunchani qiyoslashga asoslangan: rahbarlar 
va liderlik, ular G.K.Ashin, N.I.Biryukov, E.B.Voronova, M.Yu.Fedorova va boshqalar 
ishlarining har tomonlama tahlili predmeti hisoblangan. MDH ilmiy maktabi liderlikda 
rahbarlikdagi rasmiy asosga zid ravishda o‘z-o‘zidan, tabiiy, ya’ni erkin, norasmiy asosni 
ajratgan. I.P.Volkov, Y.N.Yemelyanov, Y.S.Kuzmin kabi olimlar guruhli samaradorlikning 
guruh a’zolarining rahbarni lider sifatida qabul qilishlari-qilmasliklariga bog‘liqligini 
aniqlaganlar. Shu tariqa, “rahbarlik” tushunchasi bilan qisman kesishib, liderlik shu bilan 
birga guruh yoki tashkilotdagi munosabatlarning o‘ziga xos shaklini ifodalaydi.
Ammo liderlikning vaziyatli yuzaga keluvchi va doim o‘zgaruvchan xususiyatidan farqli 
ravishda, rahbarlik – rasmiy va yetarlicha barqaror, ammo guruh xulqini boshqarishning 
doim ham samarali bo‘lmagan jarayoni. Samarali rahbarlik liderlik singari qo‘l 
ostidagilarning ma’lum maqsadlarga erishishlariga undab ularga ta’sir ko‘rsatadi. B.D.Parigin 
liderlik va rahbarlik o‘rtasidagi farqlarni ajratgan. 
1.
Liderlik, asosan, guruhdagi shaxslaro munosabatlarni tartibga solishni amalga 
oshirishga xizmat qiladi, bunda rahbarlik esa guruhning boshqa ijtimoiy birliklar bilan rasmiy 
munosabatlarini tashkil etadi. 
2.
Liderlikni mikromuhit sharoitlarida ta’kidlash mumkin (kichik guruhda), rahbarlik – 
makromuhitning elementi, ya’ni u ijtimoiy munosabatlar butun tizimi bilan bog‘liq. 
3.
Liderlik o‘z-o‘zidan yuzaga keladi, rahbarlik esa har qanday ijtimoiy guruhda 
tayinlanadi yoki saylanadi, ammo har qanday vaziyatda ham mazkur jarayon o‘z-o‘zidan 
sodir bo‘lmaydi, balki ijtimoiy tuzilmaning turli elementlari nazorati ostida amalga oshiriladi. 
4.
Liderlik hodisasi barqaror emas, liderni tanlash ko‘pincha guruhdagi kayfiyatga 
bog‘liq, bunda rahbarlik – nisbatan barqaror hodisa. 
5.
Qo‘l ostidagilarga rahbarlik, liderlikdan farqli ravishda turli cheklashlarning nisbatan 
aniq tizimiga ega, liderda esa bunday imkoniyat mavjud bo‘lmaydi. 
6.
Rahbarlik tizimida qaror qabul qilish jarayoni murakkabroq va faqatgina mazkur 
guruhda mavjud bo‘lgan ko‘pgina turli sharoitlar va mulohazalar bilan bog‘liq, bunda lider 
107

---