Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
tarbiyachilarda esa, ularning nuqtayi nazariga kо‘ra, keng tarqalgan kichik yoshdagi maktab 
о‘quvchilarining toifalari uchun xos asosiy xususiyatlarni aks ettiradigan idrok va 
baholashning barqaror etalonlari shakllanadi. Albatta, bu bolalarni tushunish jarayonini 
yengillashtiradi, lekin о‘xshash qatordan “tushib qolgan” о‘quvchilarni tushunish uchun о‘tib 
bо‘lmas tо‘siq hisoblanadi. Bugun bunday о‘quvchilar soni oshgan, shuning uchun 
tarbiyachilar о‘zining о‘lchov-etaloniga ayrim hollardagina murojaat qilgani maqsadga 
muvofiq. Eng yaxshisi, ular dinamik, о‘zgaruvchan va moslashuvchan bо‘lgani ma’qul. 
Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, о‘qituvchi 2–3 nafar о‘quvchini chuqur tushunishi, 10–
12tasining xulq-atvorini ozmi-kо‘pmi darajada muvaffaqiyatli bilishi mumkin; qolganlariga 
nisbatan esa qabul qilish, baholash va pedagogik qarorlar stereotiplariga amal qiladi. Agar 
boshlang‘ich sinfda bolalar soni kо‘proq bо‘lsa, unda nima qilish kerak? “Ijtimoiy intellekt” – 
о‘quvchilar holatini tushunish qobiliyatini rivojlantirish, ularning xulq-atvori rivojlanishini 
oldindan kо‘ra olish lozim. Agar oldindan chamalash amaliy natija bilan ustma-ust tushgan 
bо‘lsa, pedagog bolani tо‘g‘ri baholagan deb aytish mumkin. Agar unday bо‘lmasa – bunga 
izoh qidirish, uni sinchkov kuzatish, bolaning ichki dunyosini tashxislash metodlarini 
о‘zlashtirish talab etiladi. 
His-tuyg‘ular, aniqrog‘i, ularning tashqi ifodasi bola haqida kо‘p narsani aytib berishi 
mumkin. Tarbiyachi bolani tо‘g‘ri о‘qishni о‘rganib olishi yetarli va u bola holatini bexato 
bilib olganiga qariyb ishonch hosil qilishi mumkin. Hissiy holatlarning tashqi ifodasi – 
ekspressiv. Imo-ishora va о‘zini tutishi, nutq ohangi va sur’ati tarbiyachiga kо‘p narsalarni 
aytib beradi. Psixologiya bolaning turli holatlari va ular tashqi qanday namoyon bо‘lishini 
batafsil tasvirlaydi. Biroz mashq qilib olgach, hatto boshlovchi pedagog ham bola imo-
ishorasi nimani ifodalashini ortiqcha qiyinchiliksiz bilib oladi – bu quvonch yoki qayg‘u, 
qо‘rquv yoki g‘azab, hayrat yoki loqaydlik kabilar bо‘lishi mumkin. Ammo, odatda, birinchi 
e’tibor qaratiladigan narsa – bu bolaning umumiy holati: hayajonli, odatiy, asabiy. 
Hayajonning yaxshi ma’lum bо‘lgan belgilari: undan darak beruvchi baland, chinqiroq yoki 
titroq ovoz, nutq tezligi va sur’ati о‘zgarishi, tanaffuslar yо‘qolishi, sо‘zlar uzuq-yuluqligi. 
Nima demoqchi bо‘lganini unutib qо‘yish xavotir va sarosimadan dalolat beradi. Imo-ishora 
va nutq ohangini qо‘l harakatlari va kiyim ahvoli tо‘ldiradi. Bola о‘zini erkin tutishi u vazmin 
holatda ekanini, bezovtalik esa uni hayajon bosayotganini anglatadi. Boshlang‘ich ta’lim 
о‘qituvchisi bolaning ishonchiga munosib bо‘lishi lozim. Hatto о‘zining uncha katta 
bо‘lmagan ijtimoiy tajribasi bilan ham о‘quvchi unga kim va qanday munosabatda 
bо‘layotganini yaxshi tushunadi. О‘qituvchida empatiya zо‘raki ravishda namoyish 
bо‘layotganini u tez payqay oladi. Pedagog tomonidan yо‘l qо‘yilgan sun’iylik tufayli ularning 
о‘rtasidagi devor qalinlashib boraveradi. Rad qilingan о‘qituvchilar uchun yagona yechim – 
rasmiy-tarbiyaviy tadbirlar tashkil qilish va о‘tkazish bо‘lib, bunda turli ijtimoiy-rolli 
munosabatlar kо‘rib chiqilib, о‘qituvchi va о‘quvchilar shunday munosabatlar muqarrar 
ekanligi, ulardan chetlab о‘tish mumkin emasligini tushunib olishadi. Yosh о‘quvchilar 
begonalashuvining asosiy sabablari ham ana shunda. О‘quvchi о‘qituvchini barcha 
kamchiliklari bilan qabul qiladi, lekin unda sun’iylik emas, balki samimiylik va halollikni 
kо‘rishni xohlaydi. Shuning uchun о‘qituvchilar yangi pedagogik munosabatlar yо‘nalishida 
ishlash xohish-istagining о‘zi yetarli emasligini yodda tutishlari lozim. 
5

---