Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
shaxsni rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bunda bolaning psixik-jismoniy tayyorgarligi, uning 
shaxsini shakllanishiga uni o‘rab turgan muhitning ta’siri, korreksion o‘qitishga katta e’tibor 
qaratiladi. Taklif qilinayotgan adabiy ta’lim jarayonida badiiy matnni estetik idrok qilish va 
mustaqil ijodiy fikr yaratishga o‘rgatish korreksion-pedagogik tizimida eng muhimi 
korreksion o‘qitish jarayonida tushunarli nutq, kommunikativ malakalarni rivojlantirish, 
bilish faolligi, mutolaa va adabiy ijodga qiziqishni faollashtirish zaruratini aks ettiradigan 
ta’limot asosiy sanaladi. Adabiy ta’lim jarayonida badiiy matnni estetik idrok qilish va 
mustaqil ijodiy fikr yaratishga o‘rgatish samaradorligi ta’lim jarayonida uchta turdagi 
didaktik, maxsus va o‘ziga xos tamoyillarni amalga oshirish bilan belgilanadi. Ularni ajratish 
uchun, asosiysi, eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning psixik rivojlanishidagi o‘ziga 
xosliklarni maxsus maktab o‘quvchilariga ona tili o‘rgatishning butun o‘quv jarayoniga 
ta’sir o‘tkazadigan xususiyatlari; o‘quv fani sifatida o‘qish fanining o‘ziga xosliklarini hisobga 
olish sanaladi. Tamoyillarning uchta guruhini ajratishning ahamiyati ularning mohiyati bilan 
belgilanadi, zero aynan tamoyillar o‘qitishning ma’lum turini tashkil etishda asos vazifasini 
o‘taydi. Shunga ko‘ra pedagogik tizimning komponentlarini ishlab chiqishda, ular o‘rtasidagi 
aloqadorlik va munosabatlarni aniqlashda, avvalo, (ilmiylik, tushunarlilik, ko‘rgazmalilik, 
izchillik va tizimlilik, faollik va mustaqillik kabi) o‘qitish jarayoni qonuniyatlarini aks 
ettiradigan didaktik tamoyillarga asoslandik. Didaktik tamoyillardan tashqari, zaif eshituvchi 
o‘quvchilarning xususiyatlarini aks ettiradigan maxsus tamoyillar guruhini ajratishni zarur 
deb bildik. Bu guruhga kommunikatsiya, nutqiy amaliyotni maksimal darajada boyitish, 
o‘qitishning vaziyat bilan bog‘liqligi, nutq va tafakkurni o‘stirishning birligi, ta’limni nutqning 
holati haqidagi ma’lumotlar asosida qurish tamoyillarini kiritdik. Xususiy tamoyillar maxsus 
tamoyillarni o‘qish fanining o‘quv fani sifatidagi o‘ziga xosligi bilan belgilanadigan o‘ziga xos 
tarzda aniqlashtirishdir.
Pedagogik tizim doirasida adabiy ta’lim jarayonida badiiy matnni estetik idrok qilish va 
mustaqil ijodiy fikr yaratishga o‘rgatishni tartibga soluvchi o‘ziga xos tamoyillar tizimiga 
adabiy-badiiy tamoyilning kiritilishi adabiy ta’lim darslarida adabiyotning barcha, eng avvalo, 
matnlarni so‘z san’ati hodisalari sifatida idrok qilishga undash va o‘quvchilarni muallif 
asarlari olamiga g‘arq qilish, hissiyotlar, adabiy qobiliyatlarni shakllantirish mumkin bo‘lgan 
muhitni yaratishda namoyon bo‘ladigan estetik funksiyasini amalga oshirish bilan bog‘liq. 
Navbatdagi spetsifik tamoyil – badiiy asarni yaxlit o‘rganish tamoyili, bunda badiiy asarning 
har bir ahamiyatli elementi badiiy yaxlitlik tiklanishi va rivojlanishining ma’lum momenti 
sifatida qaraladi, adabiy o‘qish darslarida adabiy matn tahliliga qarashlarni o‘zgartiradi
1
. 
O‘qishga o‘rgatishning an’anaviy metodikasi sharoitida matn tahlilida zaif eshituvchi 
o‘quvchining e’tibori matnni qurish qonuniyatlari va o‘ziga xosligini anglash emas, balki 
ko‘proq muallif matnini uzatish, undan nusxa olish va qayta yaratishga qaratiladi. Pedagogik 
tizimda badiiy asarni yaxlit o‘rganish natijasi kitobxonlarning badiiy-ijodiy faoliyati bo‘ladi, u 
badiiy asarni va o‘z fikrlarini yaratish jarayonini idrok qilish qonuniyatlari bilan belgilanadi
2
. 
Adabiy asarni o‘rganishning tizimlilik tamoyili o‘quvchilar badiiy asar matni bilan ishlaganda 
1
Морозова Н.Г. Воспитание сознательного чтения у глухонемых школьников. – М.: Учпедгиз, 1953. – 
184 с.
2
Зыкова Т.С. Развитие речи глухих младших школьников в системе коррекционного обучения. 
Автореферат дисс. ... доктора пед. наук. –
М., 1993. – 35 с .
9

---